سونوگرافی داپلر تکنیکی است که از امواج صوتی منعکس‌شده برای اندازه‌گیری حرکت‌هایی مانند جریان خون و تپش قلب استفاده می‌کند. اسکن سونوگرافی داپلر برای تعیین سرعت و جهت جریان خون کاربرد دارد. این اطلاعات به پزشک کمک می‌کنند تا بفهمد که آیا رشد جنین نرمال است و آیا بافت‌های مختلف بدن او با خون و مواد مغذی کافی تغذیه می‌شوند یا خیر. اسکن داپلر با همان تجهیزات و ماشین‌های سونوگرافی عادی و در طول سه ماهه سوم بارداری انجام می‌گیرد و معمولاً به خانم‌هایی توصیه می‌شود که بارداری‌های پرخطر را تجربه می‌کنند.
سونوگرافی داپلر چیست؟
اسکن داپلر مشابه سونوگرافی عادی است و از امواج صوتی با فرکانس بالا یا اولتراسوند استفاده می‌کند. گوش‌های افراد قادر به شنیدن این امواج صوتی نیستند. این امواج صوتی که با تجهیزات ویژه تولید می‌شوند مثل اکو از استخوان‌ها و بافت‌های بدن منعکس می‌شوند و میکروفونی آن‌ها را ضبط می‌کند. تمامی این کارها را پروب دستی کوچکی به نام مبدل انجام می‌دهد. برای کمک به این فرایند، مقداری ژل روی شکم شخص ریخته و مبدل به‌آرامی روی پوست کشیده می‌شود. مواد متراکم‌تری مانند استخوان‌ها نسبت به بافت‌های نرم‌تر اکوی بهتری را فراهم می‌کنند. سرانجام با مقایسه پژواک‌های مختلف، تصویری از بدن روی مانیتور کامپیوتر به نمایش درمی‌آید.
آنچه اسکن داپلر را از سونوگرافی عادی مجزا می‌کند آن است که این اسکن می‌تواند جریان خون موجود در رگ‌ها را تشخیص دهد، سرعت جریان خون را تخمین بزند، جهت آن را تعیین کند و لخته‌های احتمالی را بیاید. امروزه بیشتر تجهیزات سونوگرافی ویژگی داپلر را نیز دارند و قادرند که هر دوی این سونوگرافی‌ها را با هم انجام دهند.
آیا انجام سونوگرافی داپلر ایمن است؟
بله. مثل تمامی انواع سونوگرافی‌های دیگر، داپلر نیز اگر توسط کارشناسان مجرب انجام شود کاملاً ایمن است. کسی که سونوگرافی را انجام می‌دهد از مجموعه‌ای از دستورالعمل‌های مشخص پیروی می‌کند تا شما و جنین درون رحمتان در طول این فرایند کاملاً در امنیت باشید. ازآنجاکه این اسکن با استفاده از پرتوهای متمرکز امواج صوتی کار می‌کنند، کار این دستگاه با تولید مقدار کمی گرما همراه است. بنابراین، تمامی ماشین‌های سونوگرافی به یک شاخص حرارتی مجهزند که نشان می‌دهد چه مقدار گرما تولید شده است.
این ماشین‌ها معمولاً شاخص حرارتی پایین و تنظیمات خروجی مختلفی برای سطوح مختلف بارداری دارند. بیشتر آزمایش‌های سونوگرافی در کمتر از ۳۰ دقیقه قابل انجام‌اند و هر اسکن داپلر نیز غالباً فقط به چند دقیقه زمان نیاز دارد. سونوگرافی داپلر هیچ خطری برای مادر و جنین ندارد. درواقع، در طول چندین دهه استفاده از آزمایش‌های سونوگرافی برای مادران باردار، هیچ موردی مبنی بر مضر بودن این آزمایش‌ها مشاهده نشده است.
دلیل انجام سونوگرافی داپلر در بارداری چیست؟
به‌طورکلی، خانم‌ها باید دو اسکن سونوگرافی در دوران بارداری خود انجام دهند. اولین سونوگرافی در سه ماهه اول و برای بررسی تعداد جنین‌ها، تپش قلب جنین، تشخیص میزان رشد او و پیش‌بینی تاریخ زایمان انجام می‌گیرد. دومین سونوگرافی در سه ماهه دوم و برای چک کردن هرگونه ناهنجاری فیزیکی و اطمینان از رشد نرمال جنین انجام می‌شود.
اگر پزشک در این اسکنها متوجه وجود اختلالی شود، سونوگرافی داپلر برای بررسی‌های بیشتر تجویز می‌شود. سونوگرافی‌های داپلر معمولاً برای چک کردن جریان خون جفت، جریان خون بند ناف جنین و جریان خون موجود در قلب و مغز استفاده می‌شوند. درنهایت اگر مانعی در جریان خون یافت شد، پزشک می‌تواند تشخیص دهد که آیا این مانع ناشی از گرفتگی رگ‌های خونی است یا کم‌خونی داسی‌شکل یا حساسیت RH.
خون‌رسانی نامناسب به جنین می‌تواند باعث کاهش وزن زمان تولد، اختلال در رشد، کاهش اندازه جنین و مشکلات دیگر شود. نوع خاصی از سونوگرافی داپلر به نام ترانس کرانیال، برای ارزیابی ریسک بروز سکته در نوزادانی که مبتلا به کم‌خونی داسی‌شکل‌اند به کار می‌رود. سونوگرافی داپلر در موارد زیر نیز توصیه می‌شود:
- هنگامی که مادر چندقلو باردار است.
- زمانی که شاخص توده بدنی (BMI) مادر بالا یا پایین باشد.
- وقتی مادر به بیماری‌هایی مانند دیابت یا فشار خون بالا مبتلا باشد.
- زمانی که نرخ رشد جنین پایین باشد.
- هنگامی که سابقه سقط جنین یا به دنیا آوردن یک نوزاد کم‌وزن وجود داشته باشد.
- درصورتی‌که مادر سیگار بکشد.
چه زمانی پزشک انجام سونوگرافی داپلر را تجویز می‌کند؟
درصورتی‌که در سونوگرافی‌های قبلی اختلالات یا پیچیدگی‌هایی وجود داشته باشد که اعمال مراقبت‌های ویژه را الزامی کند، پزشک انجام سونوگرافی داپلر را توصیه می‌کند. در موارد زیر نیز سونوگرافی داپلر پیشنهاد می‌شود:
بارداری چندقلو
حاملگی‌های چندقلویی به‌عنوان بارداری‌های پرخطر شناخته می‌شوند و مادر باید به‌طور منظم با سونوگرافی داپلر تحت نظارت باشد. دلیل این موضوع عوارض متعددی است که ممکن است در این بارداری‌ها پیش بیایند. به‌عنوان مثال‌هایی از این عوارض می‌توان به TTTS (سندروم انتقال خون قل به قل)، IUGR (محدودیت رشد داخل رحمی) و درهم‌تنیدگی بند ناف اشاره کرد. اسکن داپلر کمک می‌کند تا چنین عوارضی زودهنگام تشخیص داده شوند.
مشکلات جفت
جفت وظیفه تأمین خون، مواد مغذی و اکسیژن را از بدن مادر برای جنین بر عهده دارد. بنابراین، وجود جریان خون کافی در جفت برای رشد نرمال جنین بسیار ضروری است. اگر در اسکن انومالی که در دومین سه ماهه بارداری انجام می‌شود مشکلی مانند رشد آهسته جنین یافت شود، اسکن داپلر برای تشخیص ناهنجاری‌های احتمالی در جریان خون جفتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین اگر جفت سرراهی وجود داشته باشد، انجام اسکن داپلر توصیه می‌شود. در این اسکن مکان جفت پیدا می‌شود. این مکان با رفتن به‌سمت پایان بارداری تغییر خواهد کرد.
وضعیت سلامتی مادر
وضعیت سلامتی مادر تأثیر بسیار عمیقی بر رشد جنین دارد. پزشکان از اسکن داپلر برای تعیین جریان خون در شریان‌های نافی و جفت استفاده می‌کنند. وضعیت‌هایی وجود دارند که باعث محدود شدن جریان خون در شریان‌ها می‌شوند، مانند انقباض شریان‌ها به دلیل سیگار کشیدن، مصرف برخی از داروها و علت‌های دیگری که به سبک زندگی شخص مربوط می‌شوند. شریان‌های منقبض‌شده در برابر جریان یافتن خون مقاومت می‌کنند و باعث نرسیدن مواد مغذی و اکسیژن به جنین می‌شوند. بیماری‌هایی مانند فشار خون بالا و دیابت نیز تأثیر چشم‌گیری بر این موضوع دارند.
وضعیت سلامتی جنین
درصورتی‌که میزان رشد جنین در سونوگرافی‌های قبلی راضی‌کننده نباشد، پزشک از اسکن داپلر برای بررسی بیشتر استفاده می‌کند.
تفاوت اسکن داپلر با دیگر اسکن‌های رایج در بارداری
اسکن سونوگرافی معمولی امواج صوتی با فرکانس بالا را به بافت‌های بدن می‌فرستد و تصویر دوبعدی باریکی ارائه می‌دهد که نشان‌دهنده هیچ حرکتی نیست. سونوگرافی داپلر بر تأثیر داپلر متکی است. در این پدیده، فرکانس امواج صوتی هنگام برخورد با یک چیز متحرک مدام تغییر می‌کند. جریان خون موجود در شریان‌ها نمونه‌ای از این تحرک است. داپلر می‌تواند تفاوت میان خون واردشده به ردیاب و خون خارج‌شده از آن و همچنین سرعت خون را اندازه بگیرد. داپلر قادر است ضربان قلب جنین را تعیین کند. این قابلیت در اسکن‌های دیگر وجود ندارد.
کدام نواحی بدن در سونوگرافی داپلر چک می‌شوند؟
اسکن داپلر عموماً برای بررسی جریان خون استفاده می‌شود. درصورتی‌که در اسکن‌های قبلی آنومالی‌هایی دیده شوند، پزشک معمولاً جریان خون موجود در قسمت‌های حیاتی بدن مادر و فرزند را بررسی می‌کند.
اسکن داپلر شریان رحمی
شریان‌های رحمی به رگ‌های خونی گفته می‌شود که خون را به رحم مادر حمل می‌کنند. در طول بارداری، این شریان‌ها کش می‌آیند و وسیع می‌شوند تا خون را به‌خوبی به رحم برسانند. این تغییر فیزیکی باعث می‌شود که خون بیشتر و مقاومت کمتری در شریان‌ها وجود داشته باشد و جنین با مواد مغذی کافی و زیاد تغذیه شود. درصورتی‌که مادر از بیماری‌هایی مانند پره‌اکلامپسی رنج ببرد، جریان خون موجود در شریان‌ها محدود می‌شود. اسکن داپلر به تشخیص زودهنگام این بیماری‌ها کمک می‌کند.
اسکن داپلر شریان نافی
درصورتی‌که خانمی دوقلو یا چندقلو باردار باشد، جنین آهسته رشد کند یا تحت تأثیر آنتی‌بادی‌های رزوس باشد، پزشک توصیه می‌کند که شخص اسکن شریان نافی را انجام دهد. شریان‌های نافی خون را از جفت و از طریق بند ناف به کودک می‌رسانند. اسکن داپلر مقدار خون جریان‌یافته در این شریان‌ها را مشخص می‌کند و بنابراین مقدار مواد مغذی و اکسیژن دریافتی جنین را تعیین می‌کند. اگر در این مرحله مشکلی یافت شود، اسکن‌های داپلر بیشتری برای مشخص کردن علت موضوع و همچنین بررسی جریان خون مغز جنین و آئورت او انجام می‌شوند.
اسکن داپلر سرخرگ مغزی میانی (MCA)
این اسکن جریان خون موجود در سرخرگ مغزی میانی را نشان می‌دهد که وظیفه رساندن خون به مغز جنین را بر عهده دارد. این اسکن فقط در صورتی انجام می‌شود که کودک مشکوک به کم‌خونی یا مبتلا به سندروم گونه سیلی‌خورده یا تحت تأثیر آنتی‌بادی‌های رزوس باشد.
اسکن مجرای سیاهرگی
این اسکن آزمایش نادری محسوب می‌شود. این سونوگرافی در نخستین سه ماهه بارداری و همراه با آزمایش‌های دیگر انجام می‌شود تا احتمال وجود ناهنجاری‌های کروموزومی در جنین را بررسی کند. این اسکن همچنین برای بررسی ورید نافی انجام می‌شود که خون را به قلب کودک حمل می‌کند.
انواع اسکن داپلر در بارداری
انواع مختلفی از سونوگرافی داپلر وجود دارند که مشخصات گوناگونی ازجمله جهت جریان خون، سرعت جریان خون و مکان آن را تعیین می‌کنند. درواقع، بسته به پارامتری که نیاز به بررسی آن وجود دارد، از سه نوع سونوگرافی داپلر استفاده می‌شود:
داپلر موج پیوسته
این سیستم از انتقال و دریافت مداوم امواج صوتی برای اندازه‌گیری دقیق سرعت بالای گردش خون استفاده می‌کند. این روش جهت یا مکان جریان خون را نشان نمی‌دهد و فقط بر سرعت متمرکز است. استفاده از این روش بسیار شایع است.
داپلر دوبلکس
این روش می‌تواند تصویری را از رگ خونی و ارگان‌های اطراف آن ایجاد کند و به‌صورت هم‌زمان سرعت و جهت جریان خون را نیز اندازه‌گیری کند.
داپلر رنگی
این نوع داپلر مشابه داپلر دوبلکس است، اما تجسم بهتری را از فضای اسکن‌شده فراهم می‌کند. کامپیوتری تصاویر رنگی نشان‌دهنده جریان خون را روی تصاویر رگ‌های خونی و بافت‌های اطراف آن‌ها قرار می‌دهد. شماهای رنگی مختلف سرعت و جهت جریان خون را نشان می‌دهند. یک نوع از این وسیله به نام پاور داپلر برای بررسی جریان خون در ارگان‌های سخت استفاده می‌شود.
چگونه برای انجام سونوگرافی داپلر آماده شوید؟
پیش از انجام سونوگرافی داپلر نیازی نیست از هیچ دستورالعمل خاصی پیروی کنید. خانم‌هایی که سیگار می‌کشند باید از حداقل دو ساعت پیش از این سونوگرافی از مصرف سیگار یا مواد مخدر دیگر پرهیز کنند. ازآنجاکه سیگار باعث انقباض رگ‌های خونی می‌شود، مصرف آن ممکن است باعث گمراهی پزشک شود و او این انقباض را با انقباض پاتولوژیک اشتباه بگیرد. بهتر است در زمان انجام سونوگرافی لباس‌های گشاد به تن داشته باشید و آب مورد نیاز بدن را به‌خوبی تأمین کنید.
اسکن داپلر در بارداری چطور انجام می‌شود؟
سونوگرافی داپلر دقیقاً مانند اسکن سونوگرافی معمولی انجام می‌شود. از خانم باردار خواسته می‌شود که روی تختی دراز بکشد و لباسش را تا زیر برآمدگی شکمش پایین بکشد. پزشک مقداری ژل را روی شکم فرد می‌مالد. کاربرد این ژل آن است که تماسی امن را میان ترانسفورماتور و پوست فرد ایجاد می‌کند و از درست شدن حباب‌های هوایی که در ارسال امواج صوتی اختلال ایجاد می‌کنند جلوگیری کند. تصویر این اسکن بلادرنگ روی صفحه کامپیوتر می‌افتد و برای ارزیابی‌های بعدی ذخیره می‌شود. این اسکن کاملاً بی‌درد است و پس از گذشت چند دقیقه به پایان می‌رسد.
سونوگرافی داپلر هیچ ریسکی برای مادر یا جنین در پی ندارد. در مقابل، امتناع از انجام چنین آزمایش‌هایی در طول بارداری ممکن است کاملاً ریسکی باشد. درواقع تحقیقات نشان می‌دهند که اسکن‌های داپلر احتمال خطر را در بارداری‌های پرخطر پایین می‌آورند. این موضوع را به خاطر داشته باشید که اسکن‌های داپلر واژینال معمولاً در طول نخستین هفته‌های حاملگی تجویز نمی‌شوند.
آیا می‌توان در خانه از دستگاه داپلر استفاده کرد؟
جالب است بدانید که دستگاه‌های کوچکی در بازار وجود دارند که می‌توانید برای شنیدن ضربان قلب جنین در خانه آن‌ها را خریداری کنید. ازآنجاکه قبل از هفته سیزدهم بارداری رحم همچنان در لگن است، این دستگاه تا آن زمان قابل استفاده نیست و تشخیص ضربان قلب جنین پس از هفته سیزدهم امکان‌پذیر است.
بااین‌حال پزشکان و ماماها این دستگاه را توصیه نمی‌کنند، چراکه فرد آموزش‌ندیده ممکن است نتواند بین ضربان قلب جنین و جریان خون جفتی تفاوت قائل شود. به بیان دیگر، گرچه این تکنولوژی کاملاً ایمن است، اما استفاده از آن توسط فرد غیرحرفه‌ای ممکن است در مواردی اطمینان کاذب به وجود آورد و حتی فرد را گمراه کند. چنین اتفاقاتی باعث ایجاد استرس و اضطرابی غیرضروری در خانم‌های باردار می‌شوند.
از سوی دیگر، مانیتورینگ الکترونیکی جنین که پزشک یا ماما با دستگاه کاردیوتوکوگرافی انجام می‌دهد دارای مزایای دیگری نیز هست. کاردیوتوکوگرافی یا CTG داپلر کوچکی است که ضربان قلب جنین را در موارد نرمال و غیرطبیعی مانیتور می‌کند. ضربان قلب جنین سالم دائماً متغیر است و با حرکت و چرخیدن او تغییر می‌کند. خانم‌هایی که بارداری آن‌ها سالم است به داشتن CTG برای مانیتور کردن ضربان قلب جنین نیاز ندارند. همان‌طور که می‌دانید، سلامت جنین را می‌توان از روی حرکت مداوم او در طول روز تشخیص داد.
CTG برای استفاده در فرایند زایمان و زمانی که نیاز است وضعیت جنین مدام چک شود ابزار بسیار پرکاربردی است. ضربان قلب جنین و همچنین انقباضات مادر اندازه‌گیری می‌شوند تا ارتباط درست میان این دو پارامتر به‌شکل پیوسته تحت کنترل باشد. اگر CTG نشان دهد که با افزایش انقباضات ضربان قلب نوزاد کاهش یافته، پزشک دارویی را برای کم کردن قدرت انقباضات تجویز می‌کند. درصورتی‌که این دارو مشکل را حل نکند، به سزارین نیاز خواهد بود. انجام سونوگرافی داپلر در مواردی که تشخیص آنومالی‌ها با سونوگرافی عادی ممکن نباشد بسیار کارساز است. اگر پزشکتان انجام آزمایش داپلر را به شما توصیه کرد، مطمئن باشید که این آزمایش برای سلامت و ایمنی شما و نوزادتان خواهد بود.
