تحلیل رفتار کاربردی در اوتیسم چه استفاده‌ای دارد و این روش رفتاردرمانی چگونه می‌تواند به توانبخشی کودکان اوتیستیک کمک کند؟ یکی از ویدئوهای خانم لیلی زربخش، روانشناس و دارنده برد تخصصی رفتاردرمانی، در پاسخ به این سؤال است. دکتر زربخش در این ویدئو درباره ABA صحبت می‌کنند و درباره کاربرد تحلیل رفتار کاربردی در اتیسم، نکاتی ارائه می‌دهند. با استفاده از این نکات، می‌توان دقیق‌تر به نقش این نوع تحلیل در بهبود رفتار اجتماعی کودکان اتیستیک پی برد.
توصیه می‌شود پیش از دیدن ویدیو، با خواندن چند پاراگراف پیش رو، اطلاعات بیشتری درباره نقش تحلیل رفتار کاربردی در اتیسم به دست آورید و پس از آن، صحبت‌های علمی و دقیق خانم دکتر زربخش را بشنوید.
ABA یا تحلیل رفتار کاربردی رویکردی معتبر برای درک رفتارهای مختلف و چگونگی اثرپذیری از محیط اطراف است. در واقع، منظور از رفتار فعالیت‌ها و مهارت‌های مختلفی است که فرد اتیستیک یا غیر اتیستیک یاد می‌گیرد یا به صورت غریزی آن‌ها را در خود دارد. منظور از محیط هر گونه تاثیر فیزیکی یا اجتماعی است که می‌تواند رفتار فرد را تغییر دهد یا فرد به کمک آن در محیط تغییراتی ایجاد کند.
در سطح کاربردی، تحلیل رفتار کاربردی به بسیاری از افراد کمک می‌کند مهارت‌های گوناگونی کسب کنند. این طیف وسیع شامل زمینه‌های متنوعی چون سبک زندگی سالم‌تر، یادگیری زبانی جدید و سایر رفتارهای قابل اندازه‌گیری در ABA می‌شود. این روش به حدی در زندگی افراد تاثیرگذار است که از دهه ۱۹۶۰ میلادی تا کنون، درمانگران مختلف از تحلیل رفتار کاربردی برای کمک به کودکان مبتلا به اتیسم و اختلالات رشدی بهره گرفته‌اند.
مقاله مرتبط: نقش تحلیل رفتار کاربردی در بهبود رفتارهای اجتماعی در افراد مبتلا به اوتیسم
ABA (تحلیل رفتار کاربردی) چیست ؟
تحلیل رفتار کاربردی، که به اختصار ABA می‌شود، مبتنی بر اصول یادگیری و رفتار است. در این روش، هر کار و مهارت جدید به اجزای کوچک‌تر تقسیم می‌شود و مربی هر درخواست را آنقدر تکرار می‌کند تا کودک آن را انجام دهد، در غیر این صورت، مربی به سراغ گام بعد نمی‌رود و کل این فرآیند تا رسیدن به حد مطلوب ادامه می‌یابد.
تقویت مثبت یکی از مهم‌ترین اصول ABA است. وقتی رفتاری با تشویق مثبت و پاداش همراه است، احتمال تکرار آن رفتار بسیار زیاد می‌شود. با گذشت دهه‌ها تحقیق متخصصان ABA درباره تحلیل رفتار کاربردی، روش‌های گوناگونی به دست آمده که برای افزایش و تقویت رفتارهای مفید و کاهش و نفی رفتارهای خطرناک و مداخله‌گر در روند یادگیری مفید است.
مقاله مرتبط: منظور از تحلیل رفتار کاربردی چیست؟
تحلیل رفتار کاربردی استفاده از این روش‌ها و اصول برای ایجاد تغییرات مثبت و معنادار در رفتار است. همانطور که پیش‌تر گفته شد، تحلیل رفتار کاربردی با کار روی کودکان مبتلا به اتیسم در سنین پایین و سایر کودکان مبتلا به اختلالات مرتبط در دهه ۱۹۶۰ آغاز شد. در شروع، این روش‌ها بیشتر بر آموزش بزرگسالان معطوف بود و بعضا کودکان هم در تحقیق و روند آموزش نقش داشتند. از آن زمان به بعد، گستره وسیعی از روش‌های ABA برای ساخت مهارت‌های مفید در مبتلایان به اتیسم (از کودکان نوپا تا بزرگسالان) ایجاد شد و توسعه یافت. بنابراین و برای اولین بار، تحلیل کاربردی رفتار در اتیسم استفاده شده است و کماکان یکی از اصلی‌ترین راه‌های توانبخشی افراد اتیستیک به حساب می‌آید.
این روش‌ها را می‌توان در موقعیت‌های ساختاریافته‌ای مانند کلاس‌های درس و در محیط‌های ساختارنیافته‌ای مثل محیط خانواده به هنگام شام یا زمین بازی و موقعیت‌های مشابه دیگر به کار برد. در برخی از جلسات ABA، درمانگر برای تحلیل رفتار کودک جلساتی دو نفره با او برگزار می‌کند که در آن‌ها، رفتار کودک را تحلیل و بررسی می‌کند و از نتایج به دست آمده برای پیشنهاد راهکارهای آینده بهره می‌برد. البته جلسات گروهی هم برای این درمان برگزار می‌شود و تاثیرات مفیدی هم دارد.
نقش تحلیل رفتار کاردبردی در اوتیسم چیست؟
امروزه نقش تحلیل رفتار کاربردی در اوتیسم و توانبخشی افراد اوتیستیک بسیار پر رنگ است. در واقع، ABA به عنوان درمانی امن و مفید برای اوتیسم شناخته می‌شود.
طی دهه گذشته، این تکنیک نتایج خوب و تاثیرگذاری در جوامع گوناگون داشته است. تحلیل رفتار کاربردی در اتیسم به تقویت مهارت‌هایی مانند نگاه کردن، شنیدن و تقلید کردن می‌پردازد. همچنین، تکنیک‌های رفتاری ABAمهارت‌های پیچیده‌تری مانند خواندن، معکوس کردن و درک نظرات دیگران را هم برای مبتلایان به اتیسم ممکن کرده است.
تحقیقات درباره استفاده از تحلیل رفتار کاربردی در اوتیسم چه می‌گویند؟
براساس پژوهش‌های مختلف، استفاده از تحلیل رفتار کاربردی در اتیسم می‌تواند در ارتباطات، روابط اجتماعی، بازی، خودمراقبتی، کار و تحصیل افراد اتیستیک تاثیرات مثبتی داشته باشد. در این پژوهش‌ها، افراد از سنین قبل از مدرسه تا بزرگسالی مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. تمام گروه‌های سنی، بعد از به کارگیری روش‌های تحلیل کاربردی، تغییرات چشمگیری در مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و خانوادگی داشته‌اند.
در سایر مطالعات هم، مزایای بالقوه ترکیب روش‌های تحلیل رفتار کاربردی در اتیسم به شیوه‌ای مفهومی، فردی و در قالب بازه‌هایی فشرده و زودهنگام برای کودکان اتیستیک بررسی شده‌اند. منظور از شیوه مفهومی بازه‌ای است که در آن طیف وسیعی از مهارت‌های زندگی، از ارتباطات و حضور در اجتماع تا خودمراقبتی و آمادگی برای مدرسه، لحاظ شده است. منظور از بازه‌های زودهنگام برنامه‌هایی است که برای کودکان قبل از چهار سال طراحی شده است. صفت فشرده از آن جهت به این برنامه‌ها اطلاق شده است که زمان برگزاری آن‌ها در هفته ۲۵ تا ۴۰ ساعت است و به مدت یک تا سه سال ادامه می‌یابد. این برنامه‌ها به کودکان اتیستیک کمک می‌کند مهارت‌های مختلف را در دو قالب ساختاریافته و ساختارنیافته فراگیرند و آن‌ها را تمرین کنند.
مقاله مرتبط: نشانه های اوتیسم در هر ماه از تولد کودک چگونه بروز می کند؟
هدف از شدت و فشردگی این برنامه‌ها آماده کردن کودکان برای تعاملات متنوع و زیاد در طول روز است. طبق مطالعات انجام شده، کودکان مبتلا به اتیسم به کمک این روش‌ها توانایی ایجاد و گسترش مهارت‌های مختلف در زمینه یادگیری، ابراز واکنش مناسب، برقراری ارتباط و تطبیق‌پذیری را به دست می‌آورند. حتی برخی کودکان که در سنین قبل از مدرسه، به مدت یک تا دو سال، در چنین برنامه‌هایی شرکت کرده بودند، پس از رسیدن به سن مدرسه، به راحتی و با کمی همراهی و حمایت ویژه یا حتی بدون هیچ حمایت خاصی، در کلاس‌های درس عادی شرکت کرده بودند. برخی دیگر از کودکان هم با شرکت در دوره‌های تحلیل رفتار کاربردی مهارت‌های بسیار زیادی کسب می‌کنند، اما همچنان قادر به حضور در کلاس‌های کودکان معمولی نیستند.
در میان مطالعات مختلف، گاهی کودکانی دیده می‌شوند که نسبت به روش‌های به کار گرفته شده پاسخ‌دهی چندان مناسبی ندارند. برای کشف و بررسی علت این مسئله، باید مطالعات بیشتری انجام شود. در هر حال، تاثیر مثبت استفاده از روش تحلیل رفتار کاربردی در اتیسم نسبت به سایر روش‌ها بسیار بیشتر است. به عبارت دیگر، کودکانی که در این برنامه‌ها مشارکت دارند مهارت‌های بیشتری کسب می‌کنند و والدین آن‌ها، نسبت به سایر والدین حاضر در برنامه‌های درمانی ـ آموزشی دیگر، اضطراب کمتری را تجربه می‌کنند.
تحلیل رفتار کاربردی در بزرگسالان به چه صورت است؟
تعدادی از مطالعات اخیر نشان می‌دهد که استفاده از تحلیل رفتار کاربردی در اوتیسم تنها به کودکان منتهی نمی‌شود و در توانبخشی نوجوانان و بزرگسالان مبتلا به اوتیسم هم موثر است. بسیاری از برنامه‌های حمایت مفهومی از اوتیسم هم روش‌های مختلف تحلیل کاربردی را برای بزرگسالان با هم ترکیب کرده‌اند تا امکان افزایش مهارت‌های آن‌ها در زندگی و کار فراهم بشود. البته علی‌رغم این تلاش‌ها، همچنان بررسی و مطالعه تحلیل رفتار کاربردی روی نوجوانان و بزرگسالان جای کار دارد.
تحلیل رفتار کاربردی چگونه عمل می‌کند؟
روش تحلیل کاربردی برنامه درمانی مشخصی نیست که بتوان آن را برای همه استفاده کرد. به عبارت دیگر، این روش باید براساس نیازهای فرد، علایق و شرایط خانوادگی او برنامه‌ریزی شود. به همین علت، روشی که در درمان یک فرد به کار گرفته می‌شود با دیگری متفاوت خواهد بود. در کل، هدف ABA تقویت مهارت‌هایی است که کودک با به کارگیری آن‌ها به فردی مستقل و موفق تبدیل شود که از عهده تامین نیازهای خود برمی‌آید. به طور کلی، روش تحلیل رفتار کاربردی اصول و اجزای دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است:
- مربی آموزش دیده و آگاه دوره‌های آموزشی را طراحی و مدیریت می‌کند. اهداف درمانی با در نظر گرفتن ترجیحات و مهارت‌های هر فرد و اهداف خانوادگی طراحی می‌شوند؛
- انتخاب و آموزش مهارت‌ها در این روش بر مبنای ایجاد استقلال و موفقیت کوتاه‌مدت و بلندمدت است؛
- در برنامه آموزشی تدوین شده، مهارت‌های مطلوب به اجزای ساده تقسیم می‌شوند؛ یعنی، گام‌هایی تدوین و طراحی می‌شود که تمرین مهارت‌ها را از ساده‌ترین (تکرار اصوات) به پیچیده‌ترین (مشارکت در مکالمات) پیش می‌برد؛
- مربی در هر جلسه پیشرفت فرد را ارزیابی می‌کند و آن را با جلسه گذشته مقایسه می‌کند. علت این مقایسه فهم این است که فرد تا چه حد به هدف نهایی نزدیک شده است. متخصص و مربی به طور منظم جلساتی با اعضای خانواده و والدین کودک برگزار می‌کند تا آن‌ها نیز در جریان فرآیند پیشرفت کودک قرار گیرند.
راهبردها و فلسفه تحلیل رفتار کاربردی
مربیان از روش‌های متنوعی برای درمان تحلیل رفتار کاربردی استفاده می‌کنند. برخی از این روش‌ها را مربی و متخصص انجام می‌دهند و برخی دیگر فعالیت‌هایی است که خود کودک باید آن‌ها را انجام دهد. والدین یا سایر اعضای خانواده هم آموزش‌هایی دریافت می‌کنند تا بتوانند در طول روز مهارت‌های لازم را با کودک تمرین کنند.
برنامه درمانی به گونه‌ای طراحی شده است تا کودک در موقعیت‌های ساختاریافته و ساختارنیافته متعدد بتواند فرصت یادگیری مهارت‌های گوناگون را داشته باشد.
- کودک مبتلا به اتیسم طی درمان، به علت رفتارهای اجتماعی مناسب و مهارت‌های مفید، تشویق می‌شود و تقویت مثبت دریافت می‌کند. به خاطر داشته باشید، بیشترین تاکید بر یادگیری لذت‌بخش و تعاملات اجتماعی مثبت است؛
- رفتارهای نامناسب و خطرناک کودک هیچگونه تقویت مثبت یا منفی دریافت نخواهد کرد.
مقاله مرتبط: زندگی روزانه یک کودک اوتیستیک چگونه است؟
دستاوردهای تحلیل رفتار کاربردی در اوتیسم چیست؟
دوره‌های درمانی و آموزشی تحلیل رفتار کاربردی در اتیسم می‌تواند طی سال‌ها تغییرات شگفت‌انگیزی در زندگی فرد ایجاد کند. باید توجه داشت، تغییرات به سرعت رخ نمی‌دهد و ایجاد و گسترش مهارت‌ها گام به گام صورت می‌گیرد.
سرعت پیشرفت افراد با هم متفاوت است؛ سن، اهداف خانوادگی و سطح عملکرد در سرعت پیشرفت نقش دارند. برخی افراد سرعت بیشتری در یادگیری مهارت‌ها دارند، اما به طور کلی، برخی مهارت‌ها مانند خواندن سریع‌تر از سایر مهارت‌ها مانند تعامل و برقراری ارتباط پیشرفت می‌کند.
متخصص برگزاری دوره‌های تحلیل رفتار کاربردی چه کسانی هستند؟
برای پیگیری چنین روند درمانی برای کودک مبتلا به اتیسم، حتما باید به فردی مراجعه کنید که در این زمینه تحصیلات تخصصی دارد و آگاهی‌اش از چنین دوره‌ای و مهارتش در برگزاری آن کامل است. به افرادی که از مدرک و تخصص آن‌ها اطمینان ندارید به هیچ وجه اعتماد نکنید، چرا که کمک گرفتن از آن‌ها اثرگذاری لازم را نخواهد داشت. افرادی که مدارک دانشگاهی معتبر دارند و دوره‌های تحلیل رفتار کاربردی را گذرانده‌اند تنها گزینه‌های مناسب برای کمک به فرزند شما خواهند بود. با این مقدمه، با اطلاعات بیشتری به شنیدن صحبت‌های خانم دکتر لیلی زربخش، درباره تاثیر تحلیل رفتار کاربردی در اتیسم، خواهید پرداخت.
منابع:
- احمدی، ج.، صفری، ط.، همتیان، م. و خلیلی، ز. (1391). اثربخشی روش تحلیل رفتار کاربردی (Applied behavioral analysis یا ABA) بر علایم اوتیسم. تحقیقات علوم رفتاری. 10(4)، 292-300.
- محسنی اژیه، ع.، عابدی، ا.، بهنام‌نژاد ن. (1394). فراتحلیل اثربخشی روش تحلیل رفتار کاربردی (ABA) بر مشکلات کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم در ایران، ۹۲-۱۳۸۴. مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران. ۲۱ (۱)، 25-17.
