داروهای کورتیکواستروئیدی (کورتون‌ها) داروهایی با اثر کاهنده التهاب و تضعیف‌کننده سیستم ایمنی بدن‌اند. این داروها در کنترل علائم یا درمان بیماری‌های متفاوتی استفاده می‌شوند و از این نظر داروهای ارزشمندی به شمار می‌آیند. در بدن هورمونی به نام کورتیزول وجود دارد که هنگام استرس (اضطراب روانی یا استرس فیزیکی مانند بیماری) به‌صورت طبیعی ترشح می‌شود و به بدن کمک می‌کند تا علائم التهاب و استرس را کم کند. داروهای کورتونی با ورود به بدن اثری شبیه این هورمون را به وجود می‌آورند و با دوزهای بالاتر از میزان طبیعی کورتیزول در بدن نقش خود را ایفا می‌کنند.
| آنچه در این مقاله می‌خوانید: |
از داروهای کورتیکواستروئیدی می‌توان به پردنیزولون، متیل پردنیزولون، هیدروکورتیزون، بتامتازون، دگزامتازون، تریامسینولون، مومتازون و مواردی از این قبیل اشاره کرد.
این داروها برای مصرف موضعی (کرم، پماد، قطره چشمی و گوشی) و نیز به شکل قرص بلعیدنی، اسپری تنفسی و آمپول‌های تزریقی در دسترس‌اند.
نحوه عملکرد داروهای کورتونی
با مصرف قرص‌ها و اشکال تزریقی کورتیکواستروئیدی این داروها برای اثربخشی وارد جریان خون می‌شوند. در قالب یک قانون کلی می‌توان گفت عوارض کورتون‌ها زمانی که به‌صورت موضعی (اسپری، قطره، پماد یا کرم، تزریق موضعی) مصرف شوند کمتر از زمانی است که دارو به‌طور کامل وارد سیستم جریان خون می‌شود (خوراکی و تزریقی).
وقتی بدن دچار التهاب می‌شود یعنی گلبول‌های سفید بدن و سایر بخش‌های سیستم ایمنی در حال تلاش برای از بین بردن باکتری، ویروس یا هر عامل خارجی ایجادکننده عفونت‌اند. این تلاش به‌صورت علائم التهابی نظیر قرمزی، داغی، تورم یا درد خود را نشان می‌دهد. اما گاهی در برخی بیماری‌ها سیستم ایمنی بدن دچار اختلال می‌شود، سلول‌های خود را عامل خارجی تشخیص می‌دهد و درنتیجه به آن‌ها حمله و ایجاد التهاب می‌کند. کورتون‌ها در این وضعیت از تولید فاکتورهای ایجادکننده التهاب جلوگیری و فعالیت سیستم ایمنی را کم می‌کنند تا بافت بدن آسیب نبیند.
بنابراین کورتون‌ها در بیماری‌هایی که در آن‌ها سیستم ایمنی بدن درست کار نمی‌کند (مانند آرتریت روماتوئید، لوپوس و مواردی از این قبیل) داروهای اصلی و خط اول درمان به شمار می‌روند. همچنین در بیماری‌هایی نظیر آسم و آلرژی نیز می‌توانند با کاهش التهاب کیفیت زندگی بیماران را افزایش دهند.
عوامل تاثیرگذار بر عوارض داروهای کورتونی
به‌طورکلی وقتی پزشک تصمیم به تجویز کورتون‌ها می‌گیرد، شرایط هر فرد را جداگانه ارزیابی می‌کند. عواملی مثل سن، فعالیت بدنی، سایر داروهایی که فرد مصرف می‌کند، شدت بیماری و تأثیری که بر کیفیت زندگی فرد می‌گذارد بر تصمیم پزشک اثرگذارند.
وقتی پزشک کورتون تجویز می‌کند، به‌ویژه زمانی که این دارو برای کودکتان تجویز می‌شود، با فهرستی از عوارض جانبی مصرف این نوع داروها در جست‌وجوهای اینترنتی یا در بروشور دارو مواجه می‌شوید که بسیار نگران‌کننده به نظر می‌رسد.
خوب است بدانید میزان عارضه‌ای که کورتون‌ها در بدن فرد ایجاد می‌کنند بستگی به نوع کورتون، شکل دارویی (خوراکی، تزریقی، موضعی)، طول دوره درمان و دوز تجویزشده آن دارد. بروز عارضه در همه افراد یکسان نیست و همه افراد الزاماً عوارض استفاده از کورتون‌ها را بروز نمی‌دهند.
نکاتی درباره کنترل عوارض کورتون ها
- فقط در صورت ضرورت و صلاحدید پزشک از کورتون‌ها استفاده کنید. بدون شک پزشک پس از انجام معاینات و بررسی‌های دقیق، با ملاحظه جمیع جوانب، تصمیم به تجویز می‌گیرد. در این شرایط می‌توان اطمینان داشت که فواید استفاده از دارو قطعاً بیشتر از هر عارضه احتمالی خواهد بود.
- در صورت بروز هر علامت غیرطبیعی در بدن مانند بروز درد یا التهاب غیرعادی، سرگیجه شدید، ضعف شدید یا تاری دید، موضوع را فوراً به پزشک یا داروساز اطلاع دهید. این علائم ممکن است نشان‌دهنده شروع عوارض جدی کورتون‌ها باشند و با اطلاع از آن‌ها می‌توان از پیشرفت عوارض جلوگیری کرد و هرگونه نگرانی را از بین برد.
- در صورت امکان، از کورتون‌های موضعی به‌جای قرص و آمپول استفاده کنید. البته این تصمیمی است که پزشک با بررسی ابعاد مختلف موضوع می‌گیرد.
- با حداقل دوزها درمان را شروع کنید. این موضوع نیز طبق صلاحدید پزشک تعیین خواهد شد. اصلاً و ابداً سرخود اقدام نکنید.
همچنین در صورت بروز هرگونه عارضه حتماً موضوع را به پزشک، داروساز یا مراکز تلفنی اطلاعات دارویی (۸۲۱۰۱-۰۲۱) اطلاع دهید.
نکاتی درباره مصرف کورتون ها
- قند خون و فشار خون را در طول درمان با این داروها به‌صورت منظم ارزیابی کنید.
- در صورت مصرف طولانی‌مدت (بیشتر از یک ماه) لازم است تراکم استخوان در فواصل منظم ارزیابی شود و طبق نظر پزشک مکمل‌های دارویی مانند کلسیم، منیزیم و ویتامین د برای بهبود وضعیت استخوان مصرف شود.
- در صورت استفاده از کورتون‌های استنشاقی، لازم است بعد از هربار اسپری دهان را با آب شست‌وشو دهید (غرغره و خارج کردن آب). این کار از عارضه شایع بروز عفونت‌های قارچی و گرفتگی صدا جلوگیری می‌کند.
- اگر طولانی‌مدت (بیشتر از یک ماه) یا با دوز بالا از کورتون‌های خوراکی استفاده کرده‌اید نباید به‌طور ناگهانی مصرف آن‌ها را قطع کنید. قطع این داروها باید تدریجی و پله‌پله باشد. پزشک براساس اصول تعریف‌شده شما را دراین‌باره راهنمایی می‌کند.
- یکی از عوارض کورتون‌ها افزایش وزن است که می‌توان با رژیم غذایی سالم و فعالیت منظم ورزشی تا حدی آن را کنترل کرد. بخشی از افزایش وزن در اثر مصرف کورتون‌ها به‌دلیل احتباس آب در بدن و بروز اِدِم (ورم) است. برای کم کردن این عارضه، کاهش مصرف نمک می‌تواند کمک‌کننده باشد.
- مصرف بیشتر کورتون‌های موضعی روی محل التهاب باعث اثربخشی بیشتر نمی‌شود. این فراورده‌ها معمولاً روزی ۲ تا ۳ بار و به مدت محدود تجویز می‌شوند و مصرف بیشتر از میزان توصیه‌شده پزشک احتمال بروز عوارض جانبی (نازک شدن پوست، بروز زخم یا آکنه) را بالا می‌برد.
- یکی از عوارض کورتون‌ها، که مطابق توضیحاتی که پیش‌ازاین داده شد مکانیسم اثربخشی آن‌ها در برخی بیماری ها نیز هست، تضعیف سیستم ایمنی بدن است. بنابراین لازم است در طول دوره مصرف این داروها با شست‌وشوی منظم دست‌ها، رعایت فاصله از افرادی که علائم بیماری دارند و رعایت اصول بهداشتی احتمال بروز بیماری را کاهش داد.
- این داروها ممکن است بر روند رشد برخی کودکان اثر بگذارد. جای نگرانی نیست. با ارزیابی منظم وضعیت رشد کودک نزد پزشک می‌توانید بروز این عارضه را به‌موقع شناسایی کنید و برای ادامه درمان با مشاوره پزشک تصمیم درست را بگیرید.
- برای جلوگیری از بروز عوارض گوارشی شکل خوراکی این داروها، آن‌ها را همراه غذا مصرف کنید.
- بهترین زمان مصرف این داروها، اگر یک بار در روز تجویز شده‌اند، صبح است. زیرا بدن به‌صورت طبیعی صبح‌ها کورتیزون ترشح می‌کند و بهتر است دارو در این زمان مصرف شود تا منطبق بر الگوی طبیعی بدن باشد. اگر بیشتر از یک بار در روز باید کورتون مصرف کنید، بهتر است نزدیک به زمان خواب شب نباشد تا برای خواب شب با مشکل مواجه نشوید.
حقیقت این است که، تا وقتی داروهای کورتیکواستروئیدی طبق نظر پزشک با منطق درست، بجا و به مدت مناسب استفاده شوند، مزایای آن‌ها بر عوارض احتمالی برتری دارد و جای هیچ نگرانی نیست.