چگونگی رشد و تکامل کودکان به فاکتورهایی بستگی دارد که هم درونی‌اند و هم بیرونی. بعضی از این عوامل کاملاً غیرقابل‌کنترل‌اند. اما درک این موضوع که کودک در هر مرحله از رشدش به چه چیزهایی نیاز دارد کمک می‌کند تا فرزندانتان را بهتر پرورش دهید.
| آنچه در این مقاله می‌خوانید: |
رشد و تکامل کودکان چگونه تعریف می‌شود؟
بااینکه این کلمات رشد و تکامل کودکان معمولاً هم‌معنی با هم به کار برده می‌شوند، اما ازنظر بیولوژیکی معناهای متفاوتی دارند. کلمه رشد به تغییرات افزایشی در ویژگی‌های فیزیکی فرد اشاره دارد، مانند وزن، قد، سایز و مواردی از این قبیل. درحالی‌که تکامل به آن دسته از تغییرات کیفی اشاره دارد که از رشد ناشی می‌شوند و منظم و معنادار به بلوغ منجر می‌شوند. رشد و تکامل هم‌راستا با یکدیگر اتفاق می‌افتند، از یکدیگر جدایی‌ناپذیرند و هم‌زمان رخ می‌دهند. برای مثال، وزن نوزادان زمانی که به هشت ماهگی می‌رسند تقریباً ۸ تا ۱۰ کیلوگرم است و می‌توانند بنشینند.
۱۰ عامل که بر رشد و تکامل کودکان اثر می‌گذارند
ذات کودک و شکل تربیت و پرورش او در رشد و تکامل فرزند شما اثرگذارند. بااینکه ویژگی‌هایی که به‌صورت ذاتی به هر فرد داده می‌شوند تغییرناپذیرند، نحوه پرورش کودک هم می‌تواند تغییرات بزرگی ایجاد کند. در ادامه این مقاله به ده فاکتور اشاره می‌شود که رشد و تکامل کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
۱- وراثت
وراثت به معنای انتقال ویژگی‌های فیزیکی والدین به فرزندان از طریق ژن‌هاست. وراثت بر تمامی جنبه‌های ظاهری فرد مانند قد، وزن، ساختار بدن، رنگ چشم‌ها، بافت موها و حتی هوش و استعداد اثرگذار است. بیماری‌هایی مانند بیماری قلبی، دیابت، چاقی و مواردی از این قبیل نیز ممکن است از طریق ژن‌ها به ارث برسند و از این طریق رشد و تکامل کودک را تحت تأثیر قرار دهند. بااین‌حال جای نگرانی نیست. فاکتورهای محیطی و تربیتی می‌توانند بهترین نتیجه ممکن را از ژن‌هایی که در کودک وجود دارند حاصل کنند.
۲- محیط
محیط نقش مهمی در تکامل کودکان ایفا می‌کند و نشان‌دهنده کلیه تحریکات فیزیکی و روانی است که فرزندتان دریافت می‌کند. بعضی از فاکتورهای محیطی بر تکامل کودک در سال‌های اولیه زندگی او اثر می‌گذارند، مثل محیط اطراف او، شرایط جغرافیایی جایی که در آن زندگی می‌کند، شرایط اجتماعی او و ارتباطاتش با خانواده و همسالان. درک این موضوع ساده است که کودک بزرگ‌شده در شرایط مناسب بهتر از کودکی عمل می‌کند که دچار محرومیت بوده است و محیطی که کودک مدام در آن قرار می‌گیرد باعث این تفاوت می‌شود.
مدرسه خوب و خانواده پشتیبان و سرشار از عشق مهارت‌های اجتماعی و میان‌فردی قوی را در کودکان ایجاد می‌کنند. این مهارت‌ها به‌خودی‌خود باعث می‌شوند کودک در حوزه‌های دیگری مانند تحصیلات آکادمیک و فعالیت‌های فوق‌برنامه پیشرفت کند. تمامی این شرایط صددرصد برای کودکی که در خانواده پراسترس بزرگ می‌شود متفاوت خواهد بود.
۳- جنسیت
جنسیت کودک فاکتور دیگری است که بر رشد و تکامل فیزیکی او اثر می‌گذارد. دخترها و پسرها متقاوت رشد می‌کنند، به‌خصوص در سن بلوغ. پسرها معمولاً از دخترها قدبلندترند و قوی‌تر به نظر می‌رسند. در مقابل، دخترها در دوره نوجوانی سریع‌تر از پسرها بالغ می‌شوند، این در حالی است که بلوغ پسرها به مدت زمان طولانی‌تری نیاز دارد. ساختار فیزیکی بدن دخترها و پسرها هم با هم فرق می‌کند و همین موضوع باعث می‌شود پسرها بیشتر به ورزش تمایل نشان دهند و برای فعالیت‌هایی که ازنظر فیزیکی دشوارند مناسب باشند. درنهایت، خلق‌وخوی دخترها و پسرها با هم متفاوت است که باعث می‌شود این دو گروه به چیزهای متفاوتی علاقه نشان دهند.
۴- ورزیدگی و سلامتی
ورزیدگی در اینجا به داشتن زمان نرمالی برای بازی و فعالیت‌های ورزشی اشاره دارد که به بدن کمک می‌کند تا قدرت عضلانی و تراکم استخوان‌ها را افزایش دهد. تمرینات ورزشی صحیح به کودکان کمک می‌کنند تا به‌خوبی رشد کنند و به‌موقع به مراحل برجسته و مهم زندگی‌شان برسند. ورزش کردن همچنین کودکان را سالم نگه می‌دارد و با تقویت سیستم ایمنی باعث می‌شود آن‌ها به بیماری‌ها غلبه کنند. این موضوع به‌خصوص برای بچه‌هایی که زیاد در محیط بیرون از خانه بازی می‌کنند اتفاق می‌افتد، چراکه محیط خارج کودک را در معرض میکروب‌هایی قرار می‌دهد که مقاومت بدنشان را بالا می‌برند و از بروز آلرژی‌ها جلوگیری می‌کنند.
۵- هورمون‌ها
در بدن انسان غدد درون‌ریز مسئولیت تولید هورمون‌ها را بر عهده دارند. هورمون‌ها عملکرد ارگان‌های گوناگون بدن را به شکل‌های مختلف تحت تأثیر قرار می‌دهند. درواقع، غده‌هایی که در قسمت‌های مختلف قرار گرفته‌اند هورمون‌ها را برای کنترل عملکرد بدن تولید می‌کنند. به همین دلیل، عملکرد به‌موقع این غدد برای رشد و تکامل فیزیکی نرمال در کودکان کاملاً حیاتی است. به هم خوردن تعادل در عملکرد غدد ترشح‌کننده هورمون‌ها ممکن است باعث نقص‌های رشدی، چاقی، مشکلات رفتاری و بیماری‌های دیگر شود. در دوران بلوغ، غدد جنسی هورمون‌های جنسی را تولید می‌کنند. این هورمون‌ها عملکرد ارگان‌های جنسی بدن را کنترل می‌کنند و باعث بروز ویژگی‌های ثانویه جنسی در دختران و پسران می‌شوند.
۶- تغذیه
تغذیه فاکتور حیاتی دیگری برای رشد است، چراکه ساخت و تعمیر هر چیزی در بدن هر فرد از غذاهایی که می‌خورد ناشی می‌شود. در مقابل، سوءتغذیه باعث بروز بیماری‌هایی می‌شود که رشد و تکامل کودکان را به‌شکل منفی تحت تأثیر قرار می‌دهد. از سوی دیگر، غذا خوردن بیش از حد نیز به چاقی منجر می‌شود و در درازمدت مشکلاتی را برای فرزندتان ایجاد می‌کند، مثل دیابت و بیماری‌های قلبی. بنابراین، داشتن رژیم غذایی متعادل که حاوی ویتامین‌ها، مواد معدنی، پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها و چربی‌ها باشد برای رشد و تکامل مغز و بدن کودکتان ضروری است.
۷- تأثیرات خانوادگی
خانواده عمیق‌ترین تأثیر را در تربیت و پرورش کودک دارد و تعیین می‌کند که او چگونه ازنظر روانی و اجتماعی تکامل پیدا کند. بعضی از کودکان با پدر و مادر، برخی دیگر با پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها و برخی دیگر با مراقبانی غیر از این افراد بزرگ می‌شوند. آنچه مهم است این است که در هر صورت کودک به عشق، مراقبت و مهربانی نیاز دارد تا به‌شکلی سالم رشد کند و به فردی کارآمد تبدیل شود. بهترین حالت رشد زمانی اتفاق می‌افتد که خانواده‌ها از زمان، انرژی و عشق خود سرمایه‌گذاری کنند تا از طریق کتاب خواندن، بازی کردن و ایجاد گفت‌وگوهای معنادار به‌سوی تکامل کودک گام بردارند. در مقابل، خانواده‌هایی که از کودک سوءاستفاده می‌کنند یا او را نادیده می‌گیرند رشد مثبت او را دچار اختلال می‌کنند. این کودکان درنهایت به افرادی تبدیل می‌شوند که مهارت‌های اجتماعی ضعیفی دارند و در ارتباط با بزرگسالان دیگر با مشکلات بسیاری مواجه‌اند. والدگری هلیکوپتری هم مضر است، چراکه کودک را وابسته به والدین بار می‌آورد و او حتی در بزرگسالی هم قادر نخواهد بود با مشکلات واقعی در زندگی مواجه شود.
۸- تأثیرات جغرافیایی
جایی که در آن زندگی می‌کنید بر رشد فرزندتان اثر چشمگیری دارد. مدرسه‌هایی که کودک در آن‌ها ثبت‌نام می‌شود، محله‌ای که در آن بزرگ می‌شود و فرصت‌هایی که اجتماع پیرامون و دایره دوستانش به او عرضه می‌کنند بخش مهمی از فاکتورهای اجتماعی‌اند که نحوه تکامل کودک را تعیین می‌کنند. زندگی کردن در محیطی غنی که پارک، کتابخانه و مراکزی برای فعالیت‌ها و ورزش‌های گروهی دارد نقش مهمی در تکامل مهارت‌ها، استعدادها و تعیین رفتار کودک ایفا می‌کند0.
از سوی دیگر، محیط خسته‌کننده و غیرجذاب کودک را وادار می‌کند در خانه بماند و به بازی‌های ویدئویی و موبایلی روی بیاورد. حتی آب‌وهوای محل زندگی نیز بر ریتم بدن کودک، آلرژی‌های او و دیگر بیماری‌هایش اثر دارد.
۹- وضعیت اجتماعی- اقتصادی
وضعیت اجتماعی- اقتصادی خانواده کیفیت فرصت‌هایی که پیش روی کودک قرار می‌گیرند را تعیین می‌کند. درس خواندن در مدرسه‌هایی که گران‌ترند قطعاً در درازمدت مزایایی خواهد داشت. خانواده‌های مرفه منابع یادگیری بهتری در اختیار فرزندان خود قرار می‌دهند و اگر کودکانشان نیاز داشته باشند، کمک‌های ویژه‌ای برای آن‌ها فراهم می‌کنند. در مقابل، کودکان خانواده‌های فقیر به منابع آموزشی و تغذیه خوب دسترسی ندارند و ممکن است نتوانند تمام پتانسیل خود را به کار بگیرند. این کودکان احتمالاً پدر و مادرهایی دارند که ساعت‌های زیادی از روز را کار می‌کنند و نمی‌توانند زمان باکیفیتی را با آن‌ها بگذرانند.
۱۰- یادگیری و تقویت
فرایند یادگیری بسیار فراتر از مدرسه رفتن است. یادگیری به این معناست که کودک طوری ازنظر ذهنی، عقلی، عاطفی و اجتماعی بزرگ شود که بتواند به‌صورت فردی کارآمد در جامعه ظاهر شود. در همین نقطه است که تکامل ذهنی اتفاق می‌افتد و کودک به بلوغ دست می‌یابد. در این زمینه، تقویت همچون مؤلفه‌ای از یادگیری مطرح است که در آن یک فعالیت یا عمل آن‌قدر تکرار و تصحیح می‌شود تا درس‌های آموخته‌شده کاملاً برای کودک جا بیفتند. یک مثال خوب از تقویت نواختن ساز موسیقی است که در آن کودک با تمرین مداوم نوازندگی در آن بهتر و بهتر می‌شود. به بیان دیگر، هر درسی که آموخته می‌شود باید آن‌قدر تکرار شود تا نتایج خوب و درست به دست بیایند.
بااینکه ذات و طبیعت نقش مهمی در رشد و تکامل کودک ایفا می‌کند، اما نقش تربیت بسیار بیشتر است. همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد، بعضی از این فاکتورها قابل کنترل نیستند و شما مجبورید با شرایط خودتان سازگار شوید. اما چیزهایی هم هستند که قطعاً شما تعیین‌کننده آن‌هایید. شما باید از این موضوع اطمینان حاصل کنید که کودکتان هر روز به مقدار کافی استراحت می‌کند، چراکه رشد او به‌شدت به مقدار خوابش بستگی دارد. همچنین به تغذیه و فعالیت‌های بدنی کودک هم باید توجه کافی داشته باشید، چراکه این دو عامل نیز نقش بسیار مهمی در رشد و تکامل به‌موقع و سالم کودک ایفا می‌کنند.
