واژه اضطراب این روزها زیاد شنیده می‌شود و همه به نوعی با تعریف و علائم آن آشنایی دارند، اما کمتر کسی با علائم آن در دوران کودکی آشنا است. اختلال اضطراب انواع مختلفی مثل اضطراب جدایی، اضطراب فراگیر و اضطراب اجتماعی دارد که سبب آسیب در عملکرد تحصیلی، اجتماعی و خانوادگی می‌شود. اضطراب در کودکی افسردگی و اختلالات اضطرابی را در بزرگسالی با خود به همراه دارد. متاسفانه با اینکه ده تا بیست درصد کودکان دچار این اختلال هستند، به علائم اضطرابی در آن‌ها کمتر توجه می‌شود و اقدامی برای درمان صورت نمی‌گیرد. از این رو، در این مقاله کودکت که به قلم روانشناس همکار کودکت، خانم نگین بخشی، نوشته شده است، به موضوع اضطراب اجتماعی در کودکان و کمک به آن‌ها پرداخته شده است.
اضطراب اجتماعی
اضطراب اجتماعی یکی از رایج‌ترین اختلالات روان‌شناختی است. شیوع ۱۳ درصدی اضطراب اجتماعی در جامعه، آن را پس از افسردگی و مصرف مواد، در مقام سوم اختلالات روانی قرار داده است. درصد زیادی از بزرگسالان دچار اختلال اضطرابی گزارش می‌دهند که علائم را از دوران کودکی تجریه کرده‌اند، ولی در کودکی این علائم کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد این در حالی است که عدم تشخیص و درمان علائم، منجر به مزمن شدن و دوام آن تا بزرگسالی می‌شود.
اضطراب اجتماعی شامل ترس و نگرانی شدید در موقعیت های اجتماعی است. این نگرانی و ترس در موقعیت‌هایی که احتمال دیده شدن و قضاوت شدن زیاد است، بیشتر می‌شود. موقعیت‌هایی مثل غذا خوردن یا آشامیدن در جای عمومی، یا اجرا کردن و سخنرانی جلوی جمع. اضطراب اجتماعی را به راحتی نمی‌توان شناسایی کرد. به این دلیل که کودکانی که دارای اضطراب اجتماعی هستند، اغلب در پیش دبستانی و یا مدرسه بسیار آرام، ساکت و مطیع هستند و ممکن است که هرگز در مورد ترس و نگرانی‌هایشان صحبت نکنند.
تفاوت کمرویی و اضطراب اجتماعی
کمرویی به خودی خود مشکلی ندارد. بسیاری از کودکان خجالتی روابط دوستی خوب و طولانی مدتی با دیگران برقرار می‌کنند و زندگی رضایت‌بخشی دارند. کمرویی زمانی مشکل‌ساز می‌شود که کودک از شرکت در فعالیت‌های روزمره مثل بحث‌های کلاسی و موقعیت‌های اجتماعی جذاب مثل جشن تولد یا اردو کناره‌گیری کند. اگر با چنین موقعیتی روبه‌رو شدید، بهتر است رفتار کودک را بیشتر ارزیابی کنید.
علائم اضطراب اجتماعی
علائم اضطراب اجتماعی در هر سنی متفاوت است. در ادامه، به علائم این اختلال به تفکیک گروه‌های سنی پرداخته می‌شود.
کودکان پیش دبستانی
- از چیزهای جدید می‌ترسند؛
- تحریک‌پذیرند، زیاد نق می‌زنند و به راحتی گریه می‌کنند؛
- در موقعیت‌های اجتماعی به افراد آشنا می‌چسبند یا میخکوب می‌شوند؛
- از حرف زدن اجتناب می‌کنند.
کودکان دبستانی
- از روخوانی با صدای بلند یا پاسخ دادن به سؤالات در کلاس اجتناب می‌کنند و می‌ترسند؛
- از صحبت کردن با کودکان دیگر می‌ترسند؛
- از اینکه جلوی کلاس بایستند می‌ترسند؛
- از صحبت کردن با بزرگسالان می‌ترسند؛
- از اجرای موسیقی یا انجام فعالیت‌های ورزشی در جمع واهمه دارند؛
- از سفارش دادن غذا در رستوران می‌ترسند؛
- از شرکت کردن در جشن‌های تولد اجتناب می‌کنند؛
- درباره نوع نگاه و قضاوت دیگران بسیار نگران هستند؛
- از شرکت در فعالیت‌های گروهی در مدرسه اجتناب می‌کنند.
علاوه بر این، احتمالا کودکی که اختلال اضطراب اجتماعی دارد علائم فیزیکی مثل سردرد، دل درد و استفراغ را هم تجربه می‌کند.
نوجوانان
علائم خلقی و رفتاری
- ساکت‌اند؛
- یک گوشه کز می‌کنند؛
- هرچه بیشتر به صحبت کردن تشویق شوند، بیشتر کناره‌گیری می‌کنند؛
- مردد هستند؛
- منفعل‌اند؛
- همیشه نگران ارزیابی و برداشت منفی دیگران هستند؛
- از اینکه در موقعیت اجتماعی خجالت‌زده شوند یا مورد تمسخر قرار گیرند به شدت می‌ترسند؛
- معمولا دست به سینه هستند؛
- حالات چهره این افراد به ندرت تغییر می‌کند (حالت چهره با هیجان تجربه شده مطابق نیست).
علائم رفتاری در مدرسه
- عملکرد ضعیفی در مدرسه دارند؛
- در کلاس دست بلند نمی‌کنند؛
- خارج از کلاس از همکلاسی‌ها دوری می‌کنند؛
- از اجرا یا سخنرانی جلوی جمع واهمه دارند؛
- اگر در کانون توجه قرار گیرند، احساس ناآرامی و ناراحتی می‌کنند؛
- در کتابخانه تنها می‌نشینند؛
- می‌ترسند از معلم کمک بخواهند؛
- از اینکه دیر به کلاس برسد می‌ترسند؛
- ممکن است از مدرسه رفتن امتناع کنند یا ترک تحصیل کنند.
علائم رفتاری با همسالان
- در جمع همسالان احساس ناراحتی می‌کنند؛
- دوستان کمی دارند؛
- از شروع مکالمه یا شرکت در بحث‌ها می‌ترسند؛
- از دادن پیشنهاد دوستی می‌ترسند؛
- از زنگ زدن به دیگران می‌ترسند؛
- ارتباط چشمی برقرار نمی‌کنند؛
- با صدای آهسته صحبت می‌کنند؛
- به نظر می‌رسد همیشه در حاشیه هستند؛
- از صحبت درباره مسائل خصوصی اجتناب می‌کنند.
به نظر می‌رسد نوجوانی که اختلال اضطراب اجتماعی دارد، در تمام جنبه‌های زندگی، دچار مشکل است. عملکرد ضعیف در مدرسه، شرکت نکردن در کلاس‌های مختلف، اشکال در دوست‌یابی و حفظ روابط دوستی و شرکت نکردن در فعالیت‌های خارج از مدرسه نمونه‌ای از هزاران مشکل آن‌هاست. علاوه بر این، اضطراب اجتماعی درمان نشده در نوجوانی منجر به سایر اختلالات مثل اختلال خوردن، افسردگی، سوء مصرف مواد و حتی افکار خودکشی در بزرگسالی می‌شود.
علت شناسی اختلال اضطراب اجتماعی
اضطراب اجتماعی ممکن است به شدت در اثر عوامل ژنتیکی باشد. احتمال ابتلای خویشاوندان درجه یک فرد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی دو تا شش برابر بیشتر است. ممکن است بسیاری از والدین، بعد از تشخیص ابتلای کودک به این اختلال، خود را مقصر بدانند و یکدیگر را سرزنش کنند، اما بهتر است بدانید اختلال اضطراب اجتماعی معمولا در اثر ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی، اجتماعی و بیولوژیکی ایجاد می‌شود. مهم‌ترین کاری که می‌توانید انجام دهید این است که کودک را حمایت کنید و از متخصص کمک بگیرید.
تشخیص اختلال اضطراب اجتماعی
برای تشخیص این اختلال در کودک، لازم است علائم در چند موقعیت و محیط ارزیابی شود. برای یک ارزیابی جامع، معمولا از نظرات معلم و والدین و همچنین، سوابق تحصیلی کودک استفاده می‌شود. معمولا اختلال اضطراب اجتماعی در کودکان تشخیص داده نمی‌شود، به این دلیل که والدین و معلم فکر می‌کنند کودک فقط کمی خجالتی است. در حالی که تشخیص و درمان زودهنگام این اختلال از آسیب‌های جدی در آینده جلوگیری می‌کند.
در تشخیص این اختلال، باید سوابق پزشکی و مصرف داروی کودک بررسی شود، همچنین لازم است بدانید آیا کودک در مدرسه، خانه یا جامعه مورد زورگویی و قلدری قرار گرفته است یا خیر. در صورتی که کودک یا نوجوان افکار خودکشی داشته باشد، باید هر چه سریع‌تر به این موضوع پرداخته شود.
نکته دیگر اینکه این اضطراب در کودکان باید هنگام حضور همسالان نیز دیده شود، چرا که این اختلال فقط محدود به تعامل با بزرگسالان نیست.
کمک به کودک دچار اضطراب اجتماعی
بعد از تشخیص ابتلای کودک به اختلال اضطراب اجتماعی، اولین و مهم‌ترین کاری که می‌توانید انجام دهید نام‌گذاری آن است. کودک مبتلا به اضطراب اجتماعی می‌داند در موقعیت‌های اجتماعی دچار ترس و نگرانی می‌شود، اما علت آن را نمی‌داند. شما در خانه و موقعیت‌های اجتماعی برای کمک به او کارهای زیادی می‌توانید انجام دهید که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود.
در خانه
- کودک را برای موقعیت‌هایی آماده کنید که در آن احساس ترس و نگرانی می‌کند. کودک با بازی کردن و اجرای نمایش می‌تواند تمرین کند در چنین موقعیتی چه عکس‌العملی نشان دهد؛
- کودک را به تفکر اکتشافی تشویق کنید. برای مثال، اگر کودک فکر می‌کند اگر به سؤال معلم جواب دهد، بقیه به او می‌خندند، از او بخواهید به سؤالاتی از این قبیل جواب دهد: «شواهدی داری که نشون بده بقیه به تو می‌خندند؟» یا «می‌تونی با دلیل به من بگی چرا اینجوری فکر می‌کنی؟»؛
- از خاطراتتان برای کودک تعریف کنید. از موقعیت‌هایی بگویید که دچار اضطراب شدید و چگونه با ترس‌هایتان کنار آمدید. این کار به او کمک می‌کند راحت‌تر درباره ترس‌ها و نگرانی‌هایش حرف بزند، علاوه بر این، از جانب شما نیز احساس حمایت می‌کند؛
- هرگز صفت خجالتی را به کودک نسبت ندهید؛
- هرگز رفتارهای کودک را نقد نکنید.
در مهد کودک و مدرسه
- کودک را تشویق کنید در فعالیت‌ها و گروه‌های اجتماعی شرکت کند. دوری از موقعیت‌های اجتماعی مشکل اضطراب اجتماعی را بزرگ‌تر می‌کند؛
- هرگز کودک را مجبور به حرف زدن یا اجرا مقابل جمع نکنید. مقابل دیگران به او نگویید خجالت نکش، اینکه خجالت نداره یا بلند سلام کن. اگر کودک در موقعیت اجتماعی دچار اضطراب شد، نگران نشوید و بعدا او را برای رفتارش سرزنش نکنید؛
- برای کودک سخنرانی نکنید. سخنرانی و نصیحت کردن فقط مشکل را بزرگ‌تر و بدتر می‌کند؛
- مسئولین مدرسه یا مهد کودک را مطلع کنید. اگر معلم و کادر مدرسه بدانند کودک دچار اضطراب اجتماعی است و شما برای کمک به او چه کارهایی انجام می‌دهید و چه پیشنهاداتی دارید، به طور قطع کودک بیشتر درک می‌شود و آسیب کمتری می‌بیند؛
- اگر در مدرسه یا جامعه به کودک برچسب خجالتی بودن زده شد، بهتر است بگویید او وقتی افراد آشنا اطرافش هستند، خیلی دوستانه و برون‌گرا رفتار می‌کند.
از متخصص کمک بگیرید
شما کودکتان را بهتر از هر کس دیگری می‌شناسید، بنابراین، اگر احساس کردید شرایط عادی نیست، حتما از متخصص کمک بگیرید. گاهی لازم است برای کمک به کودک، جهت سازگاری با محیط مدرسه و جامعه و آرام شدن، از داروها کمک بگیرید. پس اگر روانپزشک تشخیص داد کودک به دارو نیاز دارد، مقاومت نکنید.
روانشناسان نیز می‌توانند کمک بزرگی باشند، امروزه ثابت شده اضطراب اجتماعی با مداخلات شناختی رفتاری کاملا قابل کنترل و درمان است. شاید لازم باشد چند جلسه خانواده درمانی برگزار شود، با روانشناس همکاری کنید و سعی کنید همه اعضای خانواده در این جلسات شرکت کنند.
منابع:
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5®). American Psychiatric Pub.
Sadock, B. J., & Sadock, V. A. (2011). Kaplan and Sadock’s synopsis of psychiatry: Behavioral sciences/clinical psychiatry. Lippincott Williams & Wilkins.
https://www.psycom.net/social-anxiety-how-to-help-kids
https://www.verywellmind.com/social-anxiety-disorder-in-children-3024430
