اختلال کم توجهی بیش فعالی (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder)، که به‌اختصار به آن ADHD می‌گویند، یک اختلال رفتاری است که ممکن است در کودکان از حدود 3 تا 6 سالگی آغاز شود. این اختلال تنها مختص دوران کودکی نیست و ممکن است تا بزرگسالی ادامه پیدا کند. علائم ADHD در زندگی فردی و اجتماعی کودکان اثرگذار است و کنترل درست و به‌موقع آن‌ها می‌تواند کیفیت زندگی کودکان را به صورت چشم‌گیری بهبود بخشد.
پس از تشخیص اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی ADHD در کودکان، راه‌های مختلفی برای کنترل علائم و بهبود کیفیت زندگی کودکان و والدین وجود دارد که به‌طور کلی عبارت‌اند از: مداخلات دارویی و رفتاری.
انتخاب روندی برای کنترل این اختلال کاملا وابسته به شرایط هر کودک و خانواده اوست و نمی‌توان برای همه خانواده‌ها روند ثابت و از پیش تعیین‌شده‌ای در نظر گرفت. در این مقاله کودکت، به بررسی ملاحظات دارویی در کنترل ADHD در کودکان پرداخته می‌شود.
به توصیه آکادمی پزشکان اطفال آمریکا (AAP)، در کودکان کمتر از 6 سال، مداخلات رفتاری و آموزش والدین و نیز در صورت امکان، همراهی محیط‌های آموزشی کودک ممکن است کافی باشد و به عنوان خط اول درمان، قبل از مداخلات و درمان دارویی، در نظر گرفته می شود. پژوهشگران طی مطالعاتی انجام داده‌اند نشان می‌دهند در کودکان 3 تا 6 سال اثر مداخلات رفتاردرمانی همانند مداخلات دارودرمانی است. در صورتی که با وجود مداخلات رفتاردرمانی، بهبود قابل قبولی در شرایط کودک ایجاد نشود، تجویز دارو ممکن است اوضاع را بهتر کند. این در حالی است که برای کودکان 6 ساله و بزرگ‌تر، مداخله دارویی و رفتاری به صورت همزمان توصیه می‌شود.
لازم به یادآوری است که با توجه به مختلف بودن بروز اختلال در هر کودک و شرایط متفاوت هر خانواده، طبق نظر پزشک، ممکن است درمان‌های متنوعی انتخاب و اجرا شود.
توجه داشته باشید که در حال حاضر، داروهایی که برای ADHD تجویز می‌شوند این اختلال را درمان (ریشه‌کن) نمی‌کنند، بلکه علائم آن را در مدت معینی در روز کنترل می‌کنند. به عبارت بهتر، این داروها شبیه آنتی‌بیوتیک‌ها نیستند که دوره مصرف مشخص داشته باشند، بلکه می‌توان آن‌ها را به عینک تشبیه کرد، مادامی که بر چشم است، اثر خود را می‌گذارد و با مصرف نکردن داروهای ADHD علائم دوباره برمی‌گردد.
داروهای ADHD به صورت روزانه به کودکان کمک می‌کنند تا با بهبود علامت‌های این اختلال روابط خود با خانواده، دوستان و اجتماع را به‌خوبی مدیریت کنند.
داروهایی که سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) برای کنترل علائم ADHD آن‌ها را تأیید کرده‌اند به دو دسته تقسیم می‌شوند:
داروهای محرک سیستم اعصاب مرکزی (Stimulants)
این داروها شکل‌های گوناگونی از متیل فنیدات (Methylphenidate) و آمفتامین (Amphetamine) هستند که با برندهای Ritalin، Concerta، Rubifen و Matoride در بازار موجودند. داروهای محرک، برخلاف نامشان، در کودکان با ADHD، منجر به افزایش آرامش و تمرکز می‌شوند. این محرک‌ها میزان دوپامین را در مغز افزایش می‌دهند که نقش مهمی در فرایند تمرکز و فکر کردن دارد. اثر این داروها سریع شروع می‌شود، معمولا 30 تا 60 دقیقه بعد از مصرف دوز مناسب از دارو، اثر آن مشهود است و این اثر از 3 ساعت تا نهایتا 16 ساعت در برخی اَشکال دارویی طولانی‌اثر در بدن باقی می‌ماند. 70 تا 80 درصد کودکان مبتلا به ADHD با این داروها نتیجه مطلوب می‌گیرند.
داروهای غیرمحرک (Non-stimulants)
شامل کلونیدین (clonidine)، گوانفاسین (guanfacine) و آتوموکستین (atomoxetine). این داروها معمولا در کودکانی استفاده می‌شوند که داروهای دسته اول برایشان کارآمد نبوده یا عوارض غیرقابل تحملی برایشان داشته است. این داروها شروع اثر دیرتری دارند و ممکن است چند هفته زمان ببرد تا اثرات آن‌ها دیده شود. اثر این داروها به مدت طولانی‌تری (12 تا 24 ساعت) به نسبت داروهای محرک در بدن باقی می‌ماند.
گاهی پزشکان ترکیبی از داروهای این دو دسته را تجویز می‌کنند تا علائم بهتر کنترل شوند.
عوارض داروهای اختلال کم توجهی بیش فعالی برای بدن کودک
مصرف هر دارویی ممکن است عوارضی به همراه داشته باشد. در مطالعات تحقیقاتی متعدد اثبات می‌شود که اثربخشی آن‌ها به عوارض جانبی ناشی از مصرف ارجحیت دارد و اصطلاحا منفعت آن بیشتر از عوارض بوده است. این موضوع شرط تأیید یک دارو در نهادهای نظارتی دنیاست.
اغلب عوارض داروهای ADHD خفیف و کوتاه‌مدت است. به طور کلی، دو عارضه رایج داروهای ADHD در کودکان کاهش اشتها و اختلالات خواب است که ممکن است در برخی کودکان بروز کند. برخی کودکان برای چند روز اثراتی معکوسِ آنچه انتظار می‌رود تجربه می‌کنند (stimulant rebound) که دوره‌ای با خمودی (مود پایین)، خستگی و افزایش بیش‌فعالی است. این عوارض معمولا با تنظیم دوز یا تغییر شکل دارو (کوتاه‌اثر و طولانی‌اثر) کنترل می‌شود. عوارض دیگر ممکن است بروز سردرد یا دل‌درد باشد که با گذر زمان و تطبیق بدن با دارو بهبود پیدا می‌کند و در غیر این صورت، در صورت صلاحدید پزشک، با کاهش دوز دارو رفع می‌شوند.
در مواردی، ممکن است قد و وزن‌گیری کودکان به طور موقت تحت تاثیر دارو قرار بگیرد، اما براساس مطالعات انجام‌شده در این زمینه، در قد و وزن نهایی کودکان به‌ندرت تغییر ایجاد می‌شود. اگرچه در برخی تحقیقات دیده شده که کودکان مبتلا به ADHD دیرتر از همسالان خود به بلوغ می‌رسند، لازم به ذکر است که این موضوع ارتباطی با مصرف دارو ندارد.
داروهای محرک، که برای کنترل ADHD تجویز می‌شوند، به خودی خود باعث بروز تیک (حرکات غیرارادی در صورت یا بدن) نمی‌شوند، اما ممکن است در صورت وجود زمینه، منجر به تقویت آن شوند که این موضوع هم معمولا با گذر زمان بهبود پیدا می‌کند. همچنین، این امکان جود دارد که در صورت لزوم، طبق نظر پزشک، با داروهای غیرمحرک جایگزین شوند.
همواره می‌توانید سؤالات یا نگرانی‌های خود را درباره عوارض داروها با پزشک، دکتر داروساز و نیز مراکز اطلاعات دارویی در میان بگذارید تا شما را به بهترین شکل ممکن راهنمایی کنند.
با ارائه توضیحات کامل و گزارش شدت عوارض به پزشک، می‌توانید او را در تنظیم دوز دارو، به گونه‌ای که تعادل مناسبی بین اثرات دارو و عوارض آن برقرار شود، یاری کنید. گاهی نیاز به تعویض داروست و گاهی با تغییر دوز می‌توان عوارض را مدیریت کرد. به یاد داشته باشید که در درمان ADHD تعامل والدین و پزشک بسیار اهمیت دارد. از این رو، پزشکی را انتخاب کنید که برای صحبت کردن با او راحتید. همچنین، باید تأکید کرد که بدون مشورت پزشک هیچ اقدام خودسرانه‌ای برای قطع، تغییر نوع و مقدار داروی مصرفی انجام ندهید.
گاهی نیاز است که پزشک داروها یا اشکال دارویی مختلفی را امتحان کند تا به بهترین تجویز برای کودک شما برسد. در حال حاضر، مطالعات کاملی برای اثرات مصرف طولانی‌مدت این داروها وجود ندارد، اما افراد زیادی در دنیا این داروها را به مدت طولانی و بدون بروز عوارض طولانی‌مدت مشخصی مصرف کرده‌اند. عوامل فرهنگی و برخی باورهای نادرست ممکن است شما را برای مصرف دارو در کودکتان مردد کند. والدین کودکان مبتلا به ADHD باید توجه کنند که برای عوارض جانبی طولانی‌مدت هیچ قطعیتی وجود ندارد، ولی در صورت کنترل نشدن علائم این اختلال، می‌توان با قطعیت بروز مشکلات فردی و اجتماعی را در کودک پیش‌بینی کرد.
شروع مصرف داروها
به یاد داشته باشید که پیش از شروع مصرف داروهای ADHD، حتما باید ارزیابی دقیق و جامعی از بُعد پزشکی و روانشناسی انجام گیرد و احتمال وجود سایر اختلالات همراه ADHD بررسی شود. زیرا تست مشخصی برای تشخیص قطعی این اختلال وجود ندارد و برخی اختلالات یادگیری علائمی مشابه با ADHD دارند. نیاز است که قبل از شروع مصرف دارو برای کودکان، ADHD را خوب بشناسید و درباره این اختلال از منابع موثق اطلاعات کاملی کسب کنید. به این ترتیب، پذیرش بهتری نسبت به لزوم مصرف داروها خواهید داشت و کودک شما همراهی بیشتری از جانب شما دریافت خواهد کرد.
بدن اغلب افراد به‌خوبی به داروهای رایج ADHD پاسخ می‌دهد. در هفته‌های اول شروع مصرف دارو، به‌دقت تغییرات را در کودک بررسی کنید و با پزشک او در ارتباط باشید تا با کمک شما نوع دارو، دوز و زمان مصرف آن به گونه‌ای تنظیم شود که برای بدن کودکتان بهترین اثر و کمترین حد بروز عوارض را داشته باشد.
گاهی والدین اعلام می‌کنند که داروهایی که در کودکی اثربخش بوده‌اند، با بزرگ‌تر شدن کودک و رسیدن به دوران نوجوانی، مانند قبل اثربخش نیستند. در این موارد هم، تنظیم مجدد دوز یا تغییر دارو ممکن است کمک‌کننده باشد، اما این تغییر دوز الزاما در تمام افراد نیاز نیست.
دوره مصرف داروهای اختلال کم توجهی بیش فعالی
ADHD اختلالی مزمن است و شدت و طول دوره آن در افراد متفاوت است. 60 درصد کودکان، معمولا به دلیل ادامه‌دار بودن علائم ADHD، بهتر است دارودرمانی را تا بزرگسالی ادامه دهند.
آیا مصرف داروهای اختلال کم توجهی بیش فعالی محدود به زمانی است که کودک به مدرسه می رود؟
زمان مصرف داروها را پزشک کودک، با اطلاعاتی که از والدین می‌گیرد، تعیین می‌کند. اما لازم به یادآوری است که داروهای ADHD در تمام موقعیت‌های اجتماعی (مدرسه و کلاس‌ها و مانند این‌ها) و نیز در خانه و در ارتباط با اعضای خانواده، برای کودک کمک‌کننده است.
آیا کودکانی که داروهای محرک مصرف می کنند در آینده با مشکل وابستگی یا سوء مصرف مواد مواجه خواهند شد؟
چند مطالعه در این زمینه انجام شده است. در این مطالعات، کودکانی را که برای کنترل اختلال بیش فعالی و کم توجهی داروهای محرک مصرف می‌کرده‌اند تا 10 سال و بیشتر زیر نظر گرفته‌اند. نتیجه از این قرار است: مصرف دوزهای درمانی داروهای محرک افزایش احتمال وابستگی و سوء مصرف مواد را در آینده به دنبال نخواهد داشت و این کودکان در بزرگسالی شرایطی مانند افراد بدون ADHD دارند. در حقیقت، از سوی دیگر، طبق نتایج مطالعات متعدد دیگری، کودکان و نوجوانان مبتلا به ADHD، که به‌درستی درمان دارویی دریافت نکرده‌اند، ریسک بالاتری برای سوء مصرف مواد و الکل در بزرگسالی دارند.
