قسمت‌های مختلف مغز انسان مسئول کنترل اعمال، رفتار و حرکاتی هستند که در شبانه‌روز از او سرمی‌زند. فلج مغزی (Cerebral Palsy: CP) اصطلاحی کلی است که به بیماری‌هایی اطلاق می‌شود که در آن‌ها حرکات، حالت کلی بدن و هماهنگی بین دست، پا و تنه مختل می‌شود. در فلج مغزی، یکی از نواحی کنترل‌کنندۀ حرکت در مغز (قشر مغز، هسته‌های قاعده‌ای یا مخچه) آسیب دیده یا رشد آن مختل شده است. بنابراین، فلج مغزی بیماری کنترل عضلات بدن است که در اثر آسیب‌دیدن بخش‌هایی از مغز رخ می‌دهد.
فلج مغزی چیست؟
متخصصان زمانی اصطلاح فلج مغزی را به‌کار می‌برند که آسیب مغزی، پیش از تولد، حین تولد یا در سال‌های اول زندگی کودک، در مغز درحال‌رشد اتفاق افتاده باشد. نکتۀ بسیار مهم این است که مشکل حرکتی کودک مبتلا به فلج مغزی، طی مراحل رشد حرکتی کودک، پدیدار می‌شود.
طیف ابتلا به این عارضه وسیع است و امکان دارد میزان درگیری افراد مبتلا و بروز علائم حرکتی خفیف یا شدید باشد. کودک مبتلا به فلج مغزی با چنین مشکلاتی روبه‌رو است: ضعف عضلانی، خشکی مفاصل، حرکات بدون‌ظرافت، کندی حرکات، حرکات اضافه و اختلال تعادل. این مشکلات ممکن است خفیف یا شدید باشد.
در نوع خفیف فلج مغزی، حرکات زمخت و ناشیانه، به‌صورت محدود، در یکی از اندام‌ها (دست یا پا) مشاهده می‌شود، به‌طوری که این علائم حرکتی به‌ندرت توجه دیگران (غیر از درمانگر و والدین) را به کودک جلب می‌کند. درنتیجه، این کودکان به کمک یا مداخلۀ ویژه و طولانی‌مدت احتیاج ندارند و فقط لازم است والدین، با مراجعۀ دور‌ه‌ای به پزشک متخصص و کاردرمانگر، از بهبود علائم و کنترل روند بیماری مطمئن شوند. اما در نوع شدید فلج مغزی، کودک با مشکلات بسیاری در کارهای روزمره، حرکات بدن و اندام‌های خود روبه‌رو می‌شود. والدین این کودکان باید هرچه زودتر به پزشک متخصص مراجعه کنند و پس از تشخیص، برای بهبود و کنترل مشکلات حرکتی، به کاردرمانی، گفتاردرمانی و دیگر درمان‌های لازم هدایت شوند.
والدین لازم است به این نکتۀ بسیارمهم توجه کنند که پیش از تشخیص قطعی، پزشک منتظر می‌شود تا ببیند کودک چگونه مراحل رشد حرکتی خود را طی می‌کند. بنابراین، تا رسیدن به دو یا سه سالگی، تشخیص پزشک قطعی نمی‌شود و او ممکن است از اصطلاحات دیگری استفاده کند. در این‌گونه مواقع، به هیچ عنوان، مضطرب و نگران نشوید؛ درمان‌های توان‌بخشی را، هرچه زودتر با توصیۀ پزشک، شروع کنید و از کاردرمانگر خود بخواهید اصطلاحات مطرح‌شده را برایتان توضیح دهد.
مقاله مرتبط: با مراحل رشد مغز جنین بیشتر آشنا شویم
انواع فلج مغزی
فلج مغزی در چهار گروه اصلی طبقه‌بندی می‌شود: اسپاستیک (هرمی)، دیسکینتیک (خارج هرمی یا آتتوئید)، آتاکسیک و ترکیبی از این موارد. توجه به این نکته ضروری است که در اغلب مواقع تشخیص نوع فلج مغزی در کودک مبتلا بسیارمشکل است و امکان دارد کودک ترکیبی از علائم هر سه نوع فلج مغزی را داشته باشد.
فلج مغزی اسپاستیک (هرمی)
اسپاستیک به معنی «سفت و انعطاف‌ناپذیر» است. در این نوع فلج مغزی، که شایع‌ترین نوع آن است، عضلات سفت و ضعیف هستند. ضعف عضلانی موجب می‌شود میزان حرکات کودک مبتلا کاهش مشهودی پیدا کند. سفتی عضلات به دلیل این است که پیام‌های مخابره‌شده از قسمت‌های آسیب‌دیدۀ مغز به عضلات پیام‌های نامناسبی‌اند، درنتیجه، موجب انقباض بیش‌ازحد عضلات مبتلا می‌شوند. هنگامی که فرد سالم اراده می‌کند حرکتی انجام دهد، عضلات مسئول آن حرکت، به‌صورت گروهی، منقبض می‌شوند. این در حالی است که عضلات مخالف آن حرکت، منقبض نمی‌شوند تا با عضلات مسئول آن حرکت مقابله نکنند. برای مثال، هنگامی که تصمیم می‌گیرید آرنج خود را خم کنید، عضلات خم‌کنندۀ آرنج منقبض می‌شوند. در همان لحظه، عضلات مخالف این حرکت، یعنی عضلات بازکنندۀ آرنج شل می‌شوند تا مانع بسته‌شدن مفصل آرنج نشوند.
در کودکان مبتلا به فلج مغزی اسپاستیک، سازوکار طبیعی سیستم عصبی بدن (مهار متقابل) به‌هم می‌ریزد، به‌شکلی که هر دو گروه عضلات موافق و مخالف حرکت (در مثال بالا عضلات خم‌کننده و بازکنندۀ آرنج) با هم منقبض می‌شوند. درنتیجه، این کودکان هنگام حرکت‌کردن و تکان‌دادن اندام (دست، پا یا تنه) با مشکل مواجه می‌شوند. اگر دست یا پای هر دو طرف بدن سفت شود، فلج مغزی اسپاتیک از نوع دوطرفه و اگر دست یا پای یک سمت بدن سفت شود، فلج مغزی اسپاستیک یک‌طرفه تشخیص داده می‌شود.
فلج مغزی دیسکینتیک (خارج هرمی)
ویژگی اصلی این نوع فلج مغزی وجود حرکات غیرطبیعی و غیرارادی در کودک مبتلا است. حرکات اضافی و غیرارادی فلج مغزی نوع دیسکینتیک، دیستونیا و آتتوز نام دارند.
دیستونیا: انقباض ممتد عضلانی است که منجر به چرخش تنه یا اندام، حرکات تکراری و حالات (پوسچر) غیرطبیعی بدن می‌شود.
آتتوز: حرکات اضافی خارج از کنترلی است که به‌ویژه در انگشتان دست و پا و عضلات اطراف دهان رخ می‌دهد.
هنگامی که کودک حرکت موردنظر را آغاز می‌کند، ماهیت خارج از کنترل بودن آن بیشتر به‌چشم می‌آید؛ مانند هنگامی که کودک مبتلا سعی می‌کند با دستان خود قاشق یا اسباب‌بازی‌اش را بگیرد. همچنین، وقتی این کودکان را برای جابه‌جایی بغل می‌کنید، اغلب شل به‌نظر می‌رسند. دلیل این حرکات اضافی این است که عضلات درگیر، به‌طور متناوب و با سرعت متغیر، شل (منبسط) و سفت (منقبض) می‌شوند، به‌طوری که کنترل ارادی آن‌ها مشکل است. این حالت همچنین بر گفتار و شنوایی کودک هم تأثیر می‌گذارد.
فلج مغزی آتاکسی
نوع آتاکسیک فلج مغزی، در مقایسه با دیگر انواع آن، شیوع کمتری دارد. مشکل تعادل (تلوتلوخوردن و نامطمئن راه‌رفتن) اغلب در این کودکان به‌وضوح دیده می‌شود. به‌طور معمول حرکات افراد مبتلا زمخت و ناهماهنگ است و گاهی چنین به‌نظر می‌رسد که در انجام حرکات خود تردید دارند؛ به این حالت آتاکسیا (آتاکسی) گفته می‌شود.
آتاکسی یا همان ناتوانایی در انجام حرکات نرم، دقیق و هماهنگ، بر تمام عضلات بدن و حرکات آن‌ها اثر می‌گذارد. این کودکان به‌طور معمول قادر به راه‌رفتن هستند، اما برای حفظ تعادل خود، مانند کودک سالمی که به‌تازگی راه افتاده، با پاهای بسیار باز از هم قدم برمی‌دارند و این شیوۀ غلط راه‌رفتن را تا سنین بالا ادامه می‌دهند. از دیگر علائم فلج مغزی نوع آتاکسی، می‌توان به لرزش دست و انگشتان آن اشاره کرد که به‌طور معمول حین انجام فعالیت‌های روزمره و بازی به‌وضوح بروز پیدا می‌کند.
آتاکسی عضلات دخیل در گفتار را هم درگیر می‌کند؛ درنتیجه، افراد مبتلا به این نوع از فلج مغزی گفتار نامنظم دارند و به مداخلات گفتاردرمانی نیاز پیدا می‌کنند. آتاکسی حتی عضلات اطراف کرۀ چشم‌ها را نیز مبتلا می‌کند؛ درنتیجه، حرکات غیرطبیعی، به‌صورت حرکات رفت‌وبرگشتی کرۀ چشم‌ها (نیستاگموس)، در این افراد دیده می‌شود.
فلج مغزی ترکیبی
گاهی آسیب وارده به مغز درحال‌رشد به یک ناحیه محدود نمی‌شود. در این شرایط، کودک مبتلا به فلج مغزی ترکیبی از علائم چند نوع فلج مغزی، که پیش‌تر توضیح داده شد، از خود بروز می‌دهد.
این مقاله توسط دکتر وحید بیاتی کاردرمانگر همکار با مجموعه کودکت تالیف شده است.
ناشنوایان عزیز از این قسمت می‌توانید ویدیو مربوط به این مقاله را مشاهده فرمایید.
