زبان وسیله‌ای رمزی است. رمزهای قراردادی که افراد یک جامعه یا کشور با هم قرار می‌گذارند به وسیله آن با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. این وسیله رمزی از این موارد تشکیل شده است: معانی کلمات، چطور کلمات را بسازید، چطور آن‌ها را کنار هم قرار دهید و در چه موقعیتی بهتر است کدام آرایش کلمات را استفاده کنید. همه کودکان زبان مادری خود را به‌تدریج در تعامل با مردم و محیط یاد می‌گیرند. اما در رشد و تکامل برقراری ارتباط، تنوع بسیاری میان کودکان وجود دارد. یعنی رشد طبیعی زبان و گفتار در بعضی کودکان سریع‌تر و در برخی دیگر کندتر است. برخی کودکان اهل ریسک‌اند و سعی می‌کنند کلماتی را بگویند که بیان آن‌ها برایشان مشکل است، حتی اگر آن‌ها را اشتباه تلفظ کنند. اما بعضی کودکان ترجیح می‌دهند کلماتی را نگویند که ممکن است در بیانشان مشکل داشته باشند. بعضی کودکان کلمات زیادی (50 یا بیشتر) را، قبل ازاینکه شروع به بیان گفته‌های دوکلمه‌ای کنند، بیان می‌کنند. اما برخی دیگر، از قبل از اینکه مجموعا بتوانند 50 کلمه بگویند، عبارات اجتماعی را یاد می‌گیرند و آن‌ها را به کار می‌برند (مثل ممنونم یا الان میام).
در سبک برقراری ارتباط تنوع وجود دارد و در نتیجه، غیرممکن یا حداقل سخت است که بتوان دقیقا تعیین کرد که برای هر کودک چه چیزی اتفاق می‌افتد. آنچه مهم است این است که مراحل رشد زبان در کودک باید باثبات باشد، یعنی اول اینکه در مقایسه با اغلب همسالانش عقب‌تر نباشد و دوم اینکه در طول زمان و دوران کودکی، رشد آن رو به جلو و با سرعت مناسب باشد.
در ادامه این مقاله، به ویژگی‌های رشد طبیعی زبان و گفتار از بدو تولد تا 2 سالگی اشاره خواهد شد.
رشد طبیعی زبان و گفتار از آغاز تولد تا 6 ماهگی
کودک می‌تواند
- صداهای حاکی از آرامش و لذت از خود درآورد؛
- در 3 ماهگی، وقتی با او صحبت می‌شود، بخندد؛
- با شنیدن صدای پدر و مادر به آن‌ها نگاه کند؛
- با تماشای تلویزیون شروع به صداسازی کند؛
- در 6 ماهگی به اسمش واکنش نشان دهد. برای مثال، به طرف کسی که صدایش کرده برگردد؛
- در 5-6 ماهگی، صداهای مشابه را تکرار کند؛
- برای جلب توجه دیگران، از دهانش صداهای مختلف درآورد؛
- در حدود 6 ماهگی، در قان و قونش از صداهای ب/پ/م استفاده کند؛
- به گفته‌هایی که آهنگ دوستانه یا عصبانی دارد پاسخ مناسب دهد. برای مثال، لبخند بزند یا بغض کند.
از 6 ماهگی تا 12 ماهگی
کودک قادر است
- به صداهای گفتاری گوش دهد و برخی از آن‌ها را تقلید کند؛
- هنگام قان و قون، از الگوهایی شبیه آواز استفاده کند؛
- با شنیدن موسیقی، شروع به تکان دادن خودش کند؛
- در حدود 8-7 ماهگی شروع به ساخت کلمات نامفهوم کند؛
- حدود 12-10 ماهگی یک تا سه کلمه بگوید؛
- دستورات ساده را درک کند. به ویژه اگر از طریق اشاره به او علامت داده شود. مانند وقتی که مادر با اشاره به شیشه شیر به او می‌گوید: بیا شیر. یا اگر بگویند: بوس بده، صورتش را برای بوسیدن جلو می‌آورد؛
- از 8 ماهگی به تصاویر رنگی کتاب‌ها علاقه نشان دهد؛
- وقتی با او صحبت می‌شود، گوش دهد؛
- با “نه” گفتن والدین، کارش را متوقف کند.
از 12 ماهگی تا 18 ماهگی
- الگوی آهنگ گفتارش شبیه بزرگسالان می‌شود؛
- گفتار او تقریبا ناواضح است؛
- وقتی یک تا سه عضو از اعضای بدن را از او می‌پرسند، آن‌ها را نشان می‌دهد؛
- سه تا بیست کلمه را می‌گوید که اکثرا اسم‌اند؛
- بعضی از صداهای اول کلمات و بیشتر صداهای پایانی کلمات را حذف می‌کند؛
- با خودش حرف‌های نامفهوم می‌زند؛
- شروع به صداسازی با تلفن می‌کند؛
- شروع به استفاده از افعال می‌کند (بابا تَ=بابا رفت یا هاپو بدی=هاپو بد است).
رشد طبیعی زبان و گفتار از 18 ماهگی تا 24 ماهگی
- کلمات واضح او بیشتر از کلمات نامفهوم و خودساخته است؛
- مجموعه واژگان بیانی او بیشتر از 50 کلمه است. یعنی می‌تواند بیش از 50 کلمه را بگوید؛
- مجموعه واژگان درکی او بیشتر از 300 کلمه است. یعنی می‌تواند بیش از 300 کلمه را بفهمد؛
- شروع به ترکیب اسم‌ها با هم و اسم‌ها با فعل‌ها می‌کند (بابا کو؟، پیشی ناز، توتو اوخ)؛
- غریبه‌ها حدود 25 تا 50 درصد از گفتارش را می‌فهمند؛
- دو سوم آنچه کودک می‌گوید برای اطرافیان و آشنایان قابل فهم است؛
- پنج عضو از اعضای بدن را می‌شناسد و ممکن است بتواند آن‌ها را نام ببرد؛
- شروع به استفاده از عبارت «مال منه» یا «منه» می‌کند؛
- با صداسازی تظاهر به خواندن کتاب می‌کند؛
- از گوش دادن به داستان‌های کوتاه لذت می‌برد؛
- از 18 ماهگی شروع به گفتن «این چیه» می‌کند یا با اشاره به اشیاء، می‌خواهد اسم آن‌ها را بداند؛
- به سؤال «اون/این چیه؟» پاسخ می‌دهد.
چند نکته
- باید توجه داشت درک واژه‌ها معمولا جلوتر از بیان آن‌هاست. البته درک جملات اینگونه نیست و معمولا کودک حدودا همان تعداد کلماتی را درک می‌کند که در جمله‌اش بیان می‌کند.
- کودک معمولا در درک یک جمله طولانی معنی دو یا سه کلمه را می‌داند و بقیه جمله را با دانش درباره آنچه معمولا اتفاق می‌افتد می‌فهمد. برای مثال، وقتی می‌گویید: برو پوشکت رو از توی کمد بیار تا عوض کنم، کودک با دانستن معنی کلمه پوشک و اینکه معمولا بعد از آوردن پوشک چه اتفاقی می‌افتد دستور مورد نظر شما را انجام می‌دهد.
- میانگین واژگان بیانی کودک در 18 ماهگی حدود 110، در 20 ماهگی حدود 160 و در 24 ماهگی حدود 300 واژه است.
- به خاطر داشته باشید، تا 3 سالگی، اندازه خزانه واژگان بیانی کودکان مختلف متفاوت است. اما این تفاوت از 3 سالگی کم می‌شود.
- حدود 18 تا 24 ماهگی، کودک کلمات را در قالب جملات دوکلمه‌ای بیان می‌کند. به‌مرور، طول جملات کودک افزایش می‌یابد. البته تفاوت‌های فردی را نباید فراموش کرد. در بیان جملات دو و چندکلمه‌ای در کودکان مختلف، تفاوت وجود دارد.
- در 18 ماهگی، معمولا کودک به هدف درخواست اشیاء یا انجام یک فعالیت، جلب توجه بزرگسال به فعالیت مورد علاقه‌اش یا وارد شدن به تعامل اجتماعی ارتباط برقرار می‌کند. بیشتر این هدف‌های ارتباطی تا 2 سالگی از طریق ژست و آواسازی بیان می‌شوند و کم‌کم سهم استفاده از کلمات بیشتر می‌شود.
نکته آخر اینکه اگرچه روند مراحل رشد کودک مشابه و همگانی است، اما رشد طبیعی زبان و گفتار به غنی بودن محیط و سایر زمینه‌های تکاملی آنان نیز بستگی دارد. بنابراین، عموما تفاوت‌هایی در تکامل کلامی کودکان مشاهده می‌شود. برای مثال، بیان جمله در برخی از کودکان چند ماه زودتر و در برخی کودکان دیرتر مشاهده می‌شود. در مقاله بعدی، به نشانه‌های خطر در رشد گفتار و زبان پرداخته خواهد شد و درباره این موضوع صحبت خواهد شد که چه زمانی باید نگران رشد گفتار و زبان در کودک باشید.
این مقاله توسط نویسنده همکار کودکت، خانم مریم ثریا، کارشناس ارشد گفتاردرمانی تالیف شده است.
سلام و درود
سپاس از مطلب خوب و مفیدتون
بسیار عالی بود.