بینایی گسترده‌ترین سیستم حسی است و غالب‌ترین حس انسان در درک جهان محسوب می‌شود. بینایی با داده‌های حسی دیگر و تجارب گذشته یکپارچه می‌شود تا فرد بتواند با محیط خود تطابق پیدا کند. ادراک دیداری در کودکان وسیله درک و شناخت محرک بینایی است. تاثیر درک بینایی از بدو تولد در شناخت جهان پیرامون، با استفاده از اطلاعاتی که با چشم به دست می‌آید، انکارناپذیر است. برای اینکه فرد بتواند فعالیت‌های روزمره زندگی خود را به‌خوبی انجام دهد، نیاز به پردازش اطلاعات بینایی دارد. کودکان ۳ تا ۶ درصد از زمانی را که در مدرسه می‌گذرانند مشغول انجام فعالیت‌هایی‌اند که به بینایی نیاز دارد. فعالیت‌هایی مانند خواندن، نوشتن، رنگ آمیزی و مانند این‌ها. پردازش اطلاعات در حوزه ادراک بینایی یکی از مهم‌ترین عوامل پیش‌بینی‌کننده آمادگی ورود به کلاس تعریف شده است. در واقع، ادراک دیداری نقش مهمی در یادگیری و پیشرفت تحصیلی کودک دارد، به طوری که ضعف آن موجب افت تحصیلی و بی‌انگیزگی کودک در یادگیری می‌شود.
ادراک دیداری در کودکان چیست؟
ادراک بینایی توانایی مشاهده و تفسیر اطلاعات بینایی است که در اطراف انسان وجود دارد. مهارت‌های ادراک دیداری مهارت‌هایی‌اند که کودک از آن‌ها برای درک چیزهایی که در محیط پیرامون خود می‌بیند استفاده می‌کند. درک چیزهایی که کودک می‌بیند برای مهارت‌های مدرسه‌ای مثل خواندن، نوشتن، ریاضیات، تشخیص حروف و شماره‌ها، تطبیق اشکال و به همان اندازه مهارت‌های زندگی روزمره مثل خواندن علایم نقشه یا پیدا کردن عروسک در جاهای شلوغ ضروری است. مهارت‌های پردازش و درک بینایی بر تقویت مهارت یادگیری تاثیر می‌گذارد. بدون پردازش و ادراک بینایی دقیق، دانش‌آموزان در یادگیری خواندن، دنبال کردن دستورالعمل‌ها، نوشتن از روی تخته، تجسم اشیا یا تجربیات گذشته، داشتن هماهنگی چشم و دست، ادغام اطلاعات بینایی با سایر حواس و انجام کارهایی مانند دوچرخه‌سواری مشکل دارند.
مهارت‌های ادراک بینایی شامل چند حیطه اصلی است:
تمییز بینایی
توانایی توجه به تفاوت‌های جزیی مانند شکل، اندازه، رنگ یا ابعاد. این مهارت به توانایی تشخیص تفاوت یک شیء از شیء دیگر مربوط می‌شود. مهارت در جور کردن تصاویر مشخص، طرح‌ها، اشکال، حروف و کلمات نمونه‌هایی از فعالیت تمییز بینایی است. کودکان برای خواندن و نوشتن کلمات باید توانایی و مهارت تمییز بین کلمات و حروف مختلف را داشته باشند. برای مثال، اگر کودک در تمییز بینایی ضعف داشته باشد، کلمه «روز» را «زور» می‌خواند.
ثبات شکل
توانایی درک تفاوت‌های موقعیتی و تشخیص اشیا، زمانی که در جهت یا فرمت متفاوتی قرار دارند. این مهارت به توانایی بازشناسی ماهیت اشیا هنگام مشاهده آن‌ها مربوط می‌شود. توانایی کودکان پیش‌دبستانی در بازشناسی اشکال هندسی، حروف و اعدادْ پیش‌بینی‌کننده خوبی برای پیشرفت تحصیلی بعدی آن‌ها در خواندن است.
تشخیص شکل از زمینه
توانایی ادراک دیداری اشکال، به طوری که بتوان آن شکل را از دیگر اشکالی که در زمینه مشترک قرار گرفته یا مخفی شده‌اند تشخیص داد. برای مثال، کودک قادر باشد از کمد لباسش لباس خاصی را پیدا کند یا وسیله‌ای را از اتاق بیابد. پیدا کردن پاسخ از روی متن هم یکی دیگر از ابعاد مهارت تشخیص شکل از زمینه است.
روابط دیداری ـ فضایی
توانایی تشخیص موقعیت اشیا در فضا. این خرده‌مهارت به ادراک وضع اشیا در فضا و مکان مربوط می‌شود. این مهارت بالاترین سطح پردازش دیداری در رشد مغز است و ضعف آن ممکن است یکی از علت‌های ناتوانی یادگیری در فرد باشد. این خرده‌مهارت بر فعالیت‌های تحصیلی، مهارت در ادراک ارتباطات فضایی، سازمان‌دهی دیداری روی کاغذ و دنبال کردن جهت‌ها تاثیر می‌گذارد. کودک با ضعف در این خرده‌مهارت در انجام فعالیت‌های روزمره مثل لباس پوشیدن، غذا خوردن و برقراری ارتباط دچار مشکل است.
تکمیل دیداری
توانایی تشخیص ذهنی اشکال تکمیل‌نشده و کامل کردن آن‌ها در ذهن، به طوری که با شکل کامل آن‌ها تطابق داشته باشد. این توانمندی در بازی‌ها مخصوصا پازل کاربرد دارد.
حافظه متوالی
توانایی یادآوری شکل حروف و توالی شکل کلمات و تشخیص سریع آن‌ها، زمانی که دوباره دیده می‌شود. ضعف در حافظه متوالی منجر به ضعف کودک در حفظیات می‌شود و ممکن است ترس کودک از امتحانات شفاهی و کتبی را افزایش دهد.
در ادامه این مقاله، به نشانه‌هایی اشاره شده است که احتمالا در کودکانی دیده می‌شود که ضعف ادراک دیداری دارند.
علایم و نشانه های ضعف ادراک دیداری در کودکان
- ضعف در شناسایی تفاوت‌های ظریف،
- ضعف در تجسم مفاهیم، برای مثال نقص در حل مسائل فضایی،
- ضعف در درک مفاهیمی مثل درون، بیرون، زیر، رو، بالا و پایین،
- ضعف در تمییز نشانه‌هایی که بسیار شبیه هم‌اند، مثل ب/پ/ت/ث،
- اعداد یا کلمات را برعکس می‌نویسند،
- حین خواندن و نوشتن جای کلمه را در صفحه گم می‌کنند،
- ضعف در کپی کردن متن یا شکلی از یک صفحه کتاب به یک صفحه دیگر،
- اغلب اوقات شکل دیداری کلمات را فراموش می‌کند،
- ضعف در تکمیل نقاشی‌های ناقص، پازل‌ها و بازی‌های فکری،
- ضعف در ترتیب‌گذاری اعداد و حروف،
- توجه بیش از حد به جزییات و نادیده گرفتن تصویر اصلی.
در صورتی که مشکلات دیداری در کودکان نادیده گرفته شود، ممکن است موجب بروز مشکلات دیگری در زمینه‌ای دیگر مانند لباس پوشیدن و مدیریت وظایف خودمراقبتی به طور مستقل شود. این کودکان اضطراب و استرس زیادی را در موقعیت‌های مختلف تجربه می‌کنند که سبب ایجاد مشکلاتی در دست‌یابی به پتانسیل آموزشی خواهد شد.
در ادامه این مقاله، با برخی از فعالیت‌هایی آشنا می‌شوید که می‌توانید به‌راحتی در منزل با کودکانتان انجام دهید.
تمریناتی برای پرورش ادراک بینایی
- می‌توانید با مکعب‌های چوبی یا پلاستیکی تک‌رنگ یا چندرنگ طرح‌هایی بسازید و از کودک بخواهید مشابه آن را بسازد. می‌توانید بعد از چند بار انجام فعالیت، بعد از اینکه مکعب‌ها را ساختید، آن را بپوشانید تا کودک مشابه آنچه دیده بسازد.
- تصویری مقابل کودک بگذارید و از او بخواهید در آن مثلا تمام چیزهای گرد یا مربعی و مانند آن را پیدا کند و آن‌ها را رنگ بزند. بهتر است این تصاویر به‌مرور شلوغ‌تر شوند.
- جورچین‌های آماده یا دست‌ساز تهیه کنید و از کودک بخواهید آن‌ها را جور کند. تصاویری از اشخاص، حیوانات، حروف، اعداد، اشکال هندسی را به قطعات کوچک‌تر تقسیم کنید و از کودک بخواهید آن‌ها را کنار هم بگذارد. داشتن الگوی مشابه یا کشیدن طرح خطوط در صفحه زیر قطعاتی که باید با هم جور شوند یا قطعاتی که بخشی از آن در حاشیه صفحه باقی مانده است برای راهنمایی کودک در اوایل تمرین‌ها استفاده می‌شود.
- اشکال هندسی با اندازه‌ها و رنگ‌های گوناگون برای کودک تهیه کنید و از او بخواهید آن‌ها را از نظر اندازه و رنگ جور کند.
- اشکال هندسی یا هر طرح دیگر را به تعداد زیاد روی کارت‌های مقوایی آماده کنید و از کودک بخواهید با پیدا کردن مشابه هر کدام آن‌ها را با هم جور کند. این فعالیت را می‌توانید با تصاویر اعداد، حروف و مانند این‌ها انجام دهید.
- مجموعه‌ای از کارت‌های حروف، اعداد، اشکال هندسی و مانند این‌ها را آماده کنید و به صورت درهم‌ریخته مقابل کودک بگذارید و از کودک بخواهید هر کدام را که شما می‌گویید پیدا کند.
- چند شیء را به کودک نشان دهید، آنگاه روی آن‌ها را بپوشانید، یکی از وسایل را بردارید و دوباره مجموعه را به او نشان دهید. حال از کودک بپرسید کدام وسیله گم شده است.
به خاطر داشته باشید که انجام چنین فعالیت‌هایی فقط مختص کودکانی با ادراک دیداری ضعیف نیست. این فعالیت‌ها و فعالیت‌های دیگری مانند این‌ها بهترین فرصت برای تقویت ادراک دیداری در کودکان در سال‌های قبل از دبستان است.
