با مراحل رشد و عوامل تاثیرگذار بر رشد مغز پیش از تولد بیشتر آشنا شوید

در ماه اول بارداری، تنها شانزده روز بعد از لقاح، لوله عصبی جنین شکل می‌گیرد. لوله عصبی اولین بافت سیستم عصبی است که به‌مرور رشد و تکامل پیدا می‌کند و مغز و نخاع از آن به وجود می‌آیند. سپس، لوله عصبی بین سلول‌های مغزی و سلول‌های عصبی تفاوت‌هایی ایجاد می‌کند و رشد و تکامل مغز ادامه پیدا می‌کند. در واقع، رشد مغز طی دوران بارداری بسیار سریع اتفاق می‌افتد و تاثیری بسیار حیاتی در تمام زندگی انسان دارد. برای آشنایی با عوامل تاثیرگذار بر رشد مغز پیش از تولد با این مقاله کودکت همراه باشید. همچنین برای اطمینان از ایمن بودن داروها و عدم تاثیرات سو دارویی بر روی رشد جنین می‌توانید این مقاله کودکت را بخوانید: «آیا مصرف داروهای بدون نسخه در بارداری ایمن است؟»

رشد مغز از چه زمانی شروع می شود؟

رشد مغز با شکل‌گیری و بسته شدن لوله عصبی آغاز می‌شود. نخستین بافت‌های عصبی که شبیه کرم خاکی به نظر می‌آیند و در امتداد کمر جنین کشیده شده‌اند. تنها شانزده روز پس از لقاح، فرم گرفتن لوله عصبی از صفحه عصبی آغاز می‌شود. این صفحه، در حدود هجده روزگی، امتداد می‌یابد. تا می‌شود و کانالی را تشکیل می‌دهد که حدود ۲۲ روز پس از لقاح، تبدیل به لوله می‌شود. پس از گذشت ۲۷ روز، این لوله به طور کامل بسته می‌شود و تغییر شکل خود به مغز و نخاع جنین را آغاز می‌کند.

عملکرد مغز جنین از چه زمانی آغاز می شود؟

به طور کلی، سیستم عصبی مرکزی، که از مغز و نخاع تشکیل شده است، در دنباله‌‌ای شبیه «دم» تا «سر» (از پایین به بالا) بالغ می‌شود. معنای این گفته چیست؟ پس از گذشت تنها پنج هفته از لقاح، نخستین سیناپس‌ها، در نخاع جنین، شروع به شکل‌گیری می‌کنند. تا هفته ششم، این اتصالات عصبی زودهنگام اجازه می‌دهند کل بدن جنین نخستین قوس‌های حرکتی و ناخودآگاه خود را تجربه کند. همان امری که پزشکان، با تصویربرداری سونوگرافی، آن را کشف و مشاهده می‌کنند.

مغز جنین در سه ماهه اول بارداری

خیلی زود، تحرکات بسیار دیگری در اندام‌ها (تقریبا در هشت هفتگی) و انگشتان (در ده هفتگی) و همچنین، کنش‌های هماهنگ شگفت‌انگیزی (از قبیل سکسکه کردن، کش آمدن، خمیازه کشیدن، مک زدن، قورت دادن، چنگ زدن و خوردن انگشت شست) در پی خواهند آمد. در انتهای اولین سه ماهه بارداری، اندوخته تحرکات جنین به شکل قابل ملاحظه‌ای غنی هستند، گرچه بیشتر خانم‌های باردار هیچ‌کدام از آن‌ها را احساس نمی‌کنند. در واقع، نخستین حرکات جنین، معمولا در حدود هجده هفتگی بارداری، احساس می‌شوند.

عملکرد و رشد مغز پیش از تولد و در سه ماهه دوم بارداری

شروع دومین سه ماهه حاملگی، شروع رفلاکس‌های حیاتی دیگری را رقم می‌زند. حرکات تنفس مداوم (که به معنای انقباض ریتمیک دیافراگم و عضلات قفسه سینه است) و رفلاکس‌های هماهنگ مک زدن و قورت دادن. ساقه مغز این قابلیت‌ها را کنترل می‌کند. قسمتی که در قسمت بالای نخاع و زیر قشر مغزی بالاتر (که اخیرا تکامل یافته است) قرار دارد. ساقه مغز مسئولیت بسیاری از عملکردهای حیاتی‌تر بدن از قبیل ضربان قلب، تنفس و فشار خون را بر عهده دارد. بخش عمده‌ای از این قسمت مغز تا انتهای سه ماهه دوم بالغ می‌شود، همان زمانی که نوزاد برای اولین بار قادر خواهد بود بیرون از رحم به حیات خود ادامه دهد.

اما قشر مغزی همان قسمتی است که پس از بخش‌های دیگر رشد می‌کند و بسیاری از تفکرات فرد در زندگی ذهنی را انجام می‌دهد؛ تجارب آگاهانه، کنش‌های اختیاری، فکر کردن، به خاطر آوردن و احساس کردن. در واقع، قشر مغزی تنها زمانی شروع به عمل می‌کند که حاملگی به انتهای خود نزدیک شده باشد. به همین دلیل، نوزادان نارس فعالیت‌های الکتریکی بسیار پایه‌ای را، در مناطق حسی اولیه قشر مغزی (همان مناطقی که لامسه، بینایی و شنوایی را درک می‌کنند) و همچنین مناطق حرکتی قشر مغزی، نشان می‌دهند.

مغز جنین در سه ماهه سوم بارداری

در سه ماهه سوم، جنین به شکل‌های ساده یادگیری، مانند خو کردن (کاهش پاسخ‌های ناگهانی) به محرک‌های شنوایی مکرر، مانند صدای دست زدن بلند در نزدیکی شکم مادر، قادر خواهد بود. به نظر می‌رسد در این زمان، جنین می‌تواند درباره خصوصیات حسی رحم چیزهایی بیاموزد. در این زمینه مطالعات متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد نوزادان تازه متولد شده به بوهای آشنا (مانند مایع آمنیوتیک خودشان) و صداهای آشنا (مانند صدای تپش قلب مادرشان) واکنش نشان می‌دهند. علی‌رغم این قابلیت‌های نسبتا پیشرفته، نوزادان با قشر مغزی همچنان بدوی پا به جهان می‌گذارند. بلوغ تدریجی این بخش پیچیده از مغز بخش مهمی از بلوغ احساسی و شناختی آن‌ها را، در نخستین سال‌های زندگی، توضیح می‌دهد.

مهم ترین عوامل تاثیرگذار بر رشد مغز پیش از تولد چیست؟

مصرف الکل و تاثیر آن بر رشد مغز پیش از تولد

عوامل بسیاری ممکن است بر رشد مغزی جنین اثر بگذارد، اما بیشتر خانم‌های سالمی که باردار می‌شوند، نیاز ندارند برای بهبود رشد مغز جنین، در سبک زندگی خود تغییرات زیادی ایجاد کنند. مصرف الکل در دوران بارداری نه تنها بر رشد مغز جنین اثر می گذارد بلکه احتمال سقط جنین یا مرده زایی را نیز بالا می برد.

در این زمینه، تغذیه خوب اهمیت دارد، چرا که رشد مغز، مانند رشد دیگر ارگان‌های بدن جنین، از کیفیت رژیم غذایی دوران بارداری اثر می‌پذیرد. خانم باردار باید از مصرف الکل و مواد مخدر پرهیز کند. چرا که این عوامل ممکن است تشکیل و سیم‌کشی سلول‌های مغزی را دچار نقص کند.

تصویر فوق تاثیر مصرف الکل برروی مغز را به خوبی نشان می دهد. تصویر A تصویری از مغز یک کودک چهارده ساله ای را نشان می دهد که جسم پینه ای مغز او یا corpus callosum در آن به خوبی شکل گرفته است. تصویر B تصویری از مغز کودک دوازده ساله مبتلا به ناهنجاری های جنینی ناشی از مصرف الکل یا FAS است. جسم پینه ای همان طور که در تصویر با فلش نشان داده شده نازک است. تصویر C نیز تصویری از مغز یک کودک چهارده ساله مبتلا به ناهنجاری های جنینی ناشی از مصرف الکل است. همین طور که در این تصویر می توان دید جسم پینه ای مغز شکل نگرفته است.

همچنین، برخی مواد شیمیایی و انواعی از تشعشعات، به صورت بالقوه، برای رشد مغزی جنین مضر هستند. اما این نگرانی بیشتر برای خانم‌هایی وجود دارد که به واسطه شغل خود در معرض این پرتوها و مواد هستند. مثل کسانی که در مزرعه، کارخانه، آزمایشگاه‌، بیمارستان، مغازه‌های خشک‌شویی یا دیگر مکان‌هایی کار می‌کنند که آن‌ها را در معرض مواد شیمیایی خطرناک، پرتوها یا عفونت‌ها قرار می‌دهد.

انواع عفونت و تاثیر آن بر رشد مغز پیش از تولد

وجود عفونت خطر بیشتری برای رشد مغزی کودک ایجاد می‌کند. بسیاری از عفونت‌هایی که به نظر بی‌ضرر می‌رسند ممکن است به طور جدی در رشد مغزی جنین، مانند تشکیل و تغییر سلول‌های مغزی، اختلال ایجاد کنند. با این حال، بیشتر خانم‌ها نسبت به چنین عفونت‌هایی، مانند سرخچه و ویروس آبله‌مرغان، ایمن هستند. از دیگر عفونت‌هایی که به صورت بالقوه خطرناک است می‌توان به سیتومگالوویروس، توکسوپلاسموز و بیماری‌های مقاربتی متعدد مانند سفلیس، سوزاک و تبخال تناسلی اشاره کرد.

آزمایش های غربالگری و درمان‌های پیش از تولد ریسک بروز این عفونت‌ها را به شکل قابل توجهی کاهش می‌دهند. اما به طور کلی، اگر باردار هستید و درباره رشد مغزی جنین خود نگرانی دارید، با رعایت بهداشت شخصی می‌توانید از او محافظت کنید. دست‌های خود را مرتب بشویید، از دوستان و همکاران بیمار دوری کنید. مراقب بوسیده شدن توسط دیگران باشید. غذا و نوشیدنی خود را با کسی، حتی دیگر کودک نوپای خود، شریک نشوید.

نقص لوله عصبی (NTDs) چیست؟

یکی از حساس‌ترین دوره‌های رشد مغز پیش از تولد نوزاد و زمانی اتفاق می‌افتد که لوله‌های عصبی بسته می‌شوند. اگر در طول چهار هفته پس از لقاح، لوله‌های عصبی نتوانند در پایانه بالایی رویان بسته شوند، نقصی به نام آنانسفالی اتفاق می‌افتد. آنانسفالی در واقع به معنی نبود قشر مغزی است و همیشه باعث مرگ نوزاد می‌شود. اگر لوله عصبی در انتهای پایینی آن بسته نشود، این نقص به نام اسپینا بیفیدا یا مهره‌شکاف شناخته می‌شود. در صورت بروز این نقص، بخشی از نخاع خارج از ستون فقرات رشد می‌کند. در نتیجه به‌شدت در معرض آسیب قرار می‌گیرد. شدت بروز اسپینا بیفیدا متفاوت است و ممکن است کاملا بدون علامت باشد. این نقص کارایی کودک را، با ایجاد مشکلاتی از قبیل فلج، فقدان حسی و عملکرد معیوب مثانه یا روده، به‌شدت پایین بیاورد.

خوشبختانه، امروزه امکان تشخیص NTDs پیش از تولد کودک و با دقت بالا وجود دارد. همچنین، دریافت ویتامین ب و فولیک اسید کافی از بروز ۶۰ درصد موارد نقص لوله عصبی پیشگیری می‌کند.

برای اثربخشی بیشتر، خانم‌ها باید ۴۰۰ میلی‌گرم مکمل فولیک اسید را به صورت روزانه مصرف کنند. این دوره باید از یک ماه پیش از لقاح شروع شود و دست‌کم تا پایان اولین سه ماهه حاملگی ادامه پیدا کند.

بیشتر بخوانید: با مهم ترین تغییرات مغز پس از تولد کودک بیشتر آشنا شوید