همه انسان‌ها ـ فارغ از نژاد، رنگ، جنس، زبان، مذهب، عقاید سیاسی، جایگاه اجتماعی یا ملی، تولد و سایر ویژگی‌ها ـ حقوقی دارند که به حقوق بشر معروف است. کودکان نیز به عنوان انسان حقوقی دارند. همانطور که اعلامیه جهانی حقوق بشر تصریح میکند: «کودک، به دلیل رشد ناکافی جسمی و ذهنی، نیازمند مراقبت و حمایت‌هایی مانند حمایت‌های مناسب حقوقی قبل و بعد از تولد است.» و به عنوان جوان‌ترین و آسیب‌پذیر‌ترین گروه انسانی، باید حقوق ویژه‌ای داشته باشد.
حقوق کودکان در اسناد بین‌المللی مختلفی به صورت متمرکز یا پراکنده عنوان شده است، اما مهم‌ترین سند در این مورد پیمان‌نامه حقوق کودک (CRC) است که در سال ۱۹۸۹ به تصویب رسید و ایران هم یکی از امضاکنندگان آن بود.
کودک کیست؟
طبق تعریف پیمان‌نامه حقوق کودک، هر فرد زیر هجده سال کودک محسوب می‌شود، مگر اینکه سن کودک طبق قانون داخلی کمتر از این سن تعریف شده باشد.
تا چه اندازه حقوق کودکان را می شناسید؟
حقوق کودکان فهرست بلندبالایی است که همه موارد آن بر پایه چند معیار استوار است: تبعیض قائل نشدن (این حقوق برای همه کودکان به طور یکسان مصداق دارد)، آنچه برای کودک بهترین است، حق زندگی و رشد در بهداشت کامل و حق بیان نظرات در موضوعاتی که کودک را نگران میکند.
این حقوق به طور کلی شامل این موارد است: حق آب و غذا، حق سرپناه، حق آموزش و بهداشت، حق محافظت شدن مقابل آسیب‌ها، حق فعال بودن در خانواده، جامعه و زندگی فرهنگی و حق رشد تا رسیدن به کمال توانایی.
همه این حقوق به یک اندازه ارزشمند و در عین حال، در پیوند با یکدیگرند. کودکان با این حقوق متولد می‌شوند و هیچکس نمی‌تواند آن‌ها را نفی یا انکار کند:
- کودک حق حیات دارد؛
- کودک حق دارد اسمی داشته باشد که ثبت شده باشد و دولت آن را به رسمیت بشناسد. همچنین، حق دارد ملیتی داشته باشد و متعلق به یک کشور باشد؛
- کودک حق دارد هویت داشته باشد، سندی رسمی که بگوید او چه کسی است؛
- اگر کودک در کشوری متفاوت با کشور والدین خود زندگی میکند، حق دارد به آن‌ها بپیوندد و در مکانی مشترک با آن‌ها باشد؛
- کودک حق دارد از آدم‌ربایی محافظت شود؛
- کودک حق دارد نظرش را بیان کند و بزرگسال وظیفه دارد به آن گوش کند و آن را جدی بگیرد؛
- کودک حق دارد هر چیزی را کشف کند و آنچه را در فکرش می‌گذرد، با صحبت کردن، نقاشی کشیدن، نوشتن یا هر روش دیگری که موجب آزار یا آسیب دیگران نشود، با دیگران به اشتراک بگذارد؛
- کودک حق دارد دین و عقاید خود را انتخاب کند. والدین باید در تشخیص درست از نادرست و اینکه چه چیزی برای کودک بهتر است به او کمک کنند، اما تصمیم‌گیری با خود اوست؛
- کودک حق دارد دوستان خود را انتخاب کند، به گروهی بپیوندد یا اساسا گروهی را ایجاد کند، تا وقتی ضرری برای دیگران نداشته باشد؛
- کودک حق دارد حریم خصوصی داشته باشد؛
- کودک حق دارد از رادیو، روزنامه، کتاب، کامپیوتر و سایر رسانه های تصویری و منابع اطلاعاتی برای زندگی بهتر و آسوده‌تر بهره بگیرد. بزرگسالان نیز وظیفه دارند اطمینان حاصل کنند اطلاعات به دست آمده آسیب‌زا نیست و به کودک در یافتن و درک اطلاعات مورد نیازش کمک کنند؛
- کودک حق دارد، در صورت امکان، والد یا والدین خودش او را بزرگ کنند؛
- کودک حق دارد از هرگونه بدرفتاری یا آسیب جسمی و روانی محافظت شود؛
- در صورتی که کودک نتواند با والدین خود زندگی کند، حق دارد از مراقبت ویژه‌ای بهره‌مند شود؛
- چنانچه کودک فرزندخوانده یا تحت سرپرستی باشد، حق دارد مراقبت و حمایت شود؛
- اگر کودک پناهنده باشد (به این معنی که مجبور به ترک خانه و زندگی خود در کشور دیگری شده باشد)، علاوه بر کلیه حقوق مندرج در پیمان‌نامه، حق دارد از حمایت ویژه‌ای بهره‌مند شود؛
- در صورتی که کودک ناتوان (معلول، کم‌توان‌تر از دیگر کودکان) باشد، علاوه بر کلیه حقوق مندرج در پیمان‌نامه، حق دارد از مراقبت و آموزش ویژه بهره‌مند شود تا بتواند زندگی کاملی را تجربه کند؛
- کودک حق دارد بهترین خدمات درمانی ممکن، آب سالم برای نوشیدن، خوراک مغذی، محیطی تمیز و ایمن و اطلاعاتی که به بهبود زندگی او کمک میکند در اختیار داشته باشد؛
- اگر کودکی تحت مراقبت یا شرایط دیگر دور از خانه زندگی میکند، حق دارد به طور منظم وضعیت خود را بررسی کند تا ببیند آیا برای او مناسب است یا خیر؛
- کودک حق دارد در صورت فقر یا نیاز، از بزرگسالان درخواست کمک کند؛
- کودک حق دارد غذا، لباس و مکانی امن برای زندگی داشته باشد و بتواند نیازهای اصلی خود را تامین کند؛
- کودک حق آموزش باکیفیت و خوب دارد، باید برای رفتن به مدرسه تشویق شود تا به بالاترین سطح ممکن برسد؛
- آموزش کودک باید به او کمک کند از استعدادها و توانایی‌هایش استفاده کند و آن‌ها را رشد دهد. به علاوه، این آموزش‌ها باید کودک را در یادگیری زندگی صلح‌آمیز، محافظت از محیط زیست و احترام به دیگر انسان‌ها یاری دهد؛
- کودک حق بازی و استراحت دارد؛
- کودک حق دارد از مشاغلی که برای او آسیب‌زاست یا بر سلامتی و تحصیلاتش تاثیر می‌گذارد محافظت شود. اگر کودک کار میکند، حق دارد از امنیت و پرداخت عادلانه بهره‌مند شود؛
- کودک حق دارد در برابر مواد مخدر و تجارت آن محافظت شود؛
- کودک حق دارد در برابر سوءاستفاده جنسی و کودک آزاری محافظت شود؛
- هیچکس مجاز به ربودن یا فروش کودک نیست؛
- کودک حق دارد در برابر هر گونه استثمار (بهره‌کشی) محافظت شود؛
- هیچکس مجاز نیست کودک را به شکل وحشیانه یا آسیب‌زننده تنبیه کند؛
- کودک حق دارد از جنگ دور باشد و در برابر آن محافظت شود؛
- کودک حق دارد در صورت آسیب‌دیدگی، مورد بی‌توجهی یا بدرفتاری قرار گرفتن یاری شود؛
- کودک حق دارد در سیستمی قضایی که حقوق او را محترم می‌شمارد از کمک‌های حقوقی و برخورد عادلانه بهره‌مند شود؛
- کودک حق دارد از حقوق خود آگاه باشد. بزرگسالان باید درباره این حقوق بدانند و به کودکان در یادگیری آن‌ها کمک کنند.
چه کسانی در این زمینه مسئول اند؟
در وهله اول، مجریان قانون وظیفه دارند اطمینان حاصل کنند تمامی حقوق کودکان، مندرج در پیمان‌نامه حقوق کودک، در قوانین مقرر شده و محفوظ است. کلیه شهروندان نیز وظیفه دارند به حقوق کودکان احترام بگذارند. همه بزرگسالان باید، هنگام تصمیم‌گیری، به تاثیر تصمیم‌های خود بر کودکان بیندیشند و در عین حال، حقوق کودکان را نیز به آن‌ها آموزش دهند.
در چنین شرایطی، کودکان می‌توانند به شیوه‌های مختلف احترام خود را نسبت به حقوق دیگران نشان دهند. برای مثال، کودک می‌تواند با یاری کردن دیگران در یادگیری، به حق آموزش آن‌ها احترام بگذارد؛ با مهربان بودن و قلدری نکردن، حق دیگران را در محافظت در برابر آسیب‌ها محترم بشمرد یا حق دیگران را در به اشتراک گذاشتن نظرات خود، با پرسیدن اینکه چه فکر می‌‌کنند یا چه می‌خواهند انجام دهند، ارج نهد.
در مقالات بعدی کودکت سعی بر این خواهد بود که به تفکیک به هر یک از این حقوق پرداخته شود و شما و کودکانتان، برای ساختن و داشتن دنیایی بهتر، دانش لازم و کافی پیدا کنید.
این مقاله توسط نعیمه سلیمی‌نژاد، دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی و نویسنده همکار با مجموعه کودکت نگاشته شده است.
منابع: