رشد گفتار و زبان کودک یکی از مهارت‌های اصلی و زیربنایی مهارت‌های یادگیری در سنین مدرسه است. نقص در مهارت‌های زبانی و گفتاری می‌تواند بر یادگیری کودک در حوزه‌های دیگر یادگیری تاثیر بگذارد. گفتار و تکلم چنان به شکلی بدیهی با زندگی افراد درآمیخته است که تا وقتی موردی از اختلال در سلامت در آن پیش نیاید، به اهمیت آن پی نمی‌برند.
کودک ممکن است با وجود سلامت کامل از لحاظ شنوایی، هوشی، عاطفی، اجتماعی و نورولوژیکی اما در سن زبان‌آموزی در بیان کلمات و جملات تاخیر داشته باشد.
هر کودک الگوی رشد منحصربه‌فردی دارد. برای سنجش رشد کودک، یک بازه زمانی تعریف می‌شود به این معنا که هر کدام از توانایی‌های کودک در بازه زمانی نرمالی کسب می‌شوند و هر کودک، بسته به تفاوت‌های فردی و محیطی، می‌تواند این توانایی‌ها را به دست آورد.
اگر کودک در هر محدوده سنی یک یا بیش از یکی از ویژگی‌های رشدی گفتار و زبان را که انتظار می‌رود نداشته باشد، به منزله زنگ خطر و علامت هشداردهنده اختلالات بعدی زبانی است.
در ادامه این مقاله، به نشانه‌های خطر تاخیر گفتار و زبان در کودکان به تفکیک سن اشاره خواهد شد.
تولد تا 6 ماهگی
- صداهای مختلف را تقلید نمی‌کند؛
- وقتی با او صحبت می‌کنید، به شما نگاه نمی‌کند؛
- به سمت صدا برنمی‌گردد (به سمت صداهای محیطی آگاهی ندارد)؛
- به نظر می‌رسد نسبت به محیط پیرامون خود آگاهی ندارد.
6 تا 9 ماهگی
- به اسمش پاسخ نمی‌دهد؛
- با شما بازی‌های اجتماعی مانند بازی‌های بده بستان نمی‌کند؛
- مفهوم «نه» را درک نمی‌کند؛
- هیچ قان و قونی ندارد یا صداسازی‌های او شامل صداهای گفتاری بسیار کمی است.
9 تا 12 ماهگی
- در گفتارش واژه‌ای به کار نمی‌برد؛
- تماس چشمی برقرار نمی‌کند؛
- قادر به اجرای دستورات نیست (منظور دستورات تک‌مرحله‌ای مثل «توپ را بده» است)؛
- درخواست‌های ساده را درک نمی‌کند؛
- برای برقراری ارتباط، از ایما و اشاره استفاده نمی‌کند. به عبارتی، تمایلی به برقراری ارتباط ندارد.
12 تا 18 ماهگی
- تعداد واژگان بیانی او کمتر از 10 تاست؛
- اعضای بدن را نمی‌شناسد؛
- تعداد واژه‌هایی که درک می کند نسبت به واژگانی که بیان می‌کند خیلی بیشتر است؛
- نمی‌تواند به سؤالات حتی با استفاده از واژه‌های ساده و اشاره پاسخ دهد؛
- مفاهیم ساده مثل داخل و خارج یا روشن و خاموش را درک نمی‌کند.
18 تا 24 ماهگی
- قادر به استفاده از ضمایر (من و تو) نیست؛
- تعداد واژگان بیانی او کمتر از 50 تاست؛
- برای برقراری ارتباط بیشتر از اشاره استفاده می‌کند؛
- گفته‌هایش برای دیگران قابل درک نیست؛
- در 24 ماهگی قادر نیست ازعبارات دوکلمه‌ای استفاده کند.
24 تا 30 ماهگی
- تعداد واژگان بیانی او بسیار کم و محدود است؛
- مفاهیمی مثل اندازه (بزرگ و کوچک) و کمیت (زیاد و کم) را درک نمی‌کند؛
- نمی‌تواند داستان‌های آشنا را درک و بازگو کند؛
- عبارات دوکلمه‌ای بسیار کمی دارد یا اصلا ندارد؛
- از کلمات پرسشی شبیه «چرا» و «چیه» استفاده نمی‌کند.
30 تا 36 ماهگی
- گفتار او برای غریبه‌ها اصلا قابل درک نیست؛
- قادر به بیان داستان‌های ساده نیست.
در ادامه این مقاله، مواردی آمده است که به عنوان نشانه‌های کلی خطر در رشد گفتار و زبان کودک شناخته می‌شود. بروز هر کدام از این نشانه‌ها می‌تواند زنگ خطری برای والدین باشد.
نشانه های خطر تاخیر در رشد گفتار و زبان کودک
- پیشرفت مورد انتظار در زمینه توانایی برقراری ارتباط حاصل نشده است؛
- مهارت‌های شناختی کودک پیشرفت داشته است، ولی مهارت‌های زبانی وی با سرعتی آهسته پیش می‌رود؛
- واژه‌هایی که کودک بیان می‌کند صرفا به طبقه معنایی خاصی محدود است (برای مثال، حیوانات و میوه‌ها)؛
- پدر و مادر نسبت به وضعیت گفتاری و زبانی کودک ابراز نگرانی می‌کنند؛
- نسبت به ساختار، عملکرد و حرکت اندام‌های تولیدی گفتار نگرانی وجود دارد؛
- کودک مهارت‌های زبانی و اجتماعی را که پیش از این فرا گرفته از دست داده است؛
- بیشتر به اشیاء نگاه می‌کند تا به چهره‌ها؛
- نسبت به اسباب‌بازی‌ها بی‌علاقگی نشان می‌دهد یا با آن‌ها به شیوه‌ای غیرمعمول بازی می‌کند؛
- وضوح گفتارش کم است؛
- کودک تا حدود 10 تا 12 ماهگی هنوز قان و قون نکرده است؛
- کودک در 12 ماهگی هنوز ارتباط هدفمندی با محیط برقرار نکرده است. برای مثال، چیزهایی را که می‌خواهد با صداسازی یا ژست نشان نمی‌دهد یا اگر چیزی را نخواهد، با پس زدن یا اعتراض کلامی اعلام نمی‌کند؛
- کودک وارد بازی‌ها و تعاملات اجتماعی مانند بازی دالی موشه و قایم موشک نمی‌شود؛
- و نهایتا به نظر می‌رسد کودک در 12 ماهگی هنوز معنی حداقل چند کلمه ساده مثل توپ، شیر، به به یا سوپ را نمی‌فهمد.
زمانی که تاخیر رشد گفتار و زبان کودک نگران کننده خواهد بود؛
تصوری که از دیرباز و البته به غلط میان مردم رایج بوده این است که می‌توان تا 3-4 سالگی برای شروع گفتار صبر کرد. ولی واقعیت این است که غیر از سن، عوامل زیادی در رشد طبیعی گفتار تاثیر دارد. در واقع، حداکثر تا 2 سالگی باید معلوم شود آیا کودک مشکل دارد یا نه و به محض تشخیص مشکل، برنامه زودهنگام باید برای رشد کودک شروع شود.
اولین هدف در مداخله زودهنگام برای کودکان دارای مشکلی که کمتر از 2 سال دارند ساختن نخستین پایه‌های برقراری ارتباط است. این مداخله برای کودک انگیزه و آگاهی ایجاد می‌کند تا بتواند در درجه اول با پدر و مادر خود و بعد با سایر اطرافیان ارتباط برقرار کند.
در ادامه خواهید دید چگونه در نقش یک والد می‌توانید به کودک خود کمک کنید.
نقش والدین در هنگام تاخیر در رشد گفتار و زبان کودک
- کلمات مهم و کلیدی مربوط به اسامی و مفاهیم را بارها برای کودک تکرار کنید. تکرار کردن یکی از مهم‌ترین راه‌های یادگیری در سنین کودکی است که به پیشرفت حافظه نیز کمک بزرگی می‌کند؛
- در قالب جملات کوتاه صحبت کنید. طول جملاتتان (تعداد کلماتی را که در جملاتتان استفاده می‌کنید) و معانی پیچیده را به مرور زمان و همزمان با افزایش مهارت کودکتان در یادگیری زبان بالا ببرید؛
- بین عبارت‌ها مکث کنید. این کار به کودک فرصت می‌دهد معنای هر کلمه از عبارت شما را بهتر درک کند؛
- بازی با کودک را به زمان‌های کوتاه تقسیم‌بندی کنید. از 5 تا 10 دقیقه در روز شروع کنید و کم‌کم، همزمان با افزایش مدت توجه کودک به بازی، تعداد دفعات بازی کردن و مدت آن را نیز افزایش دهید؛
- بهترین زمان بازی با کودک را پیدا کنید. معمولا کودکان بعد از تعویض پوشک یا صبح‌ها آمادگی بیشتری برای یادگیری و بازی دارند؛
- زمان پایان دادن به بازی را پیدا کنید. اگر کودکتان نشانه‌هایی از خستگی، کم‌توجهی یا بی‌قراری نشان می‌دهد به این معناست که زمان پایان دادن به بازی فرا رسیده است؛
- وقت بیشتری را صرف کودک کنید. این کار باعث تشویق او به صحبت کردن می‌شود؛
- مراقب باشید مقابل دیگران درباره مشکلات زبانی و گفتاری کودکتان صحبت نکنید؛
- به دیگران اجازه ندهید گفتار کودکتان را تمسخر یا تایید و تشویق کنند؛
- کودک را ترغیب کنید تا به صداهای محیطی حساس باشد. یادتان باشد مهم‌ترین عامل در یادگیری زبان گوش دادن است؛
- مرتب در ارتباط با کودک واژه‌های متفاوت به کار ببرید. از واژه‌هایی استفاده کنید که برای کودک معنی‌دار است و در مکالمات روزمره از آن‌ها استفاده می‌کند؛
- سعی کنید با تقلید صداهای مختلف (صدای حیوانات و اشیاء) بازی‌های جالبی با کودک انجام دهید. همچنین او را تشویق کنید تا ضمن بازی صداسازی کند.
در پایان توصیه می‌شود، در صورت مشاهده هر گونه نشانه نگران‌کننده در الگوی رشد گفتار و زبان کودک خود، حتما به آسیب‌شناس گفتار و زبان مراجعه کنید. آسیب‌شناسان گفتار و زبان (گفتاردرمانگر) تنها متخصصانی هستند که برای ارزیابی، تشخیص و درمان اختلالات گفتار و زبان و ارتباط آموزش دیده‌اند. در مقاله بعدی کودکت، فعالیت‌هایی معرفی خواهد شد که می‌توانید برای تقویت مهارت‌های کلامی کودک خود انجام دهید.