در زندگی با فرزند، اغلب والدین با رفتارهای نامناسبی از طرف کودک مواجه می‌شوند که سؤالات بسیاری برایشان به وجود می‌آورد: «چرا چنین رفتاری دارد؟ از کجا یاد گرفته است؟ چه کنم تا بداند این رفتار نادرست است و آن را تکرار نکند؟» کتک کاری در کودکان یکی از این رفتارهاست که ممکن است باعث نگرانی والدین شود و در طولانی‌مدت مانعی برای برقراری روابط اجتماعی سالم کودک و اطرافیانش ایجاد می‌کند.
برای اینکه بتوانید به کودک کمک کنید تا این رفتار نامناسب را کنار بگذارد، ابتدا باید علت‌ها و زمینه‌های به وجود آورنده این رفتار را بشناسید. تغییر رفتار، بدون توجه به علت‌های به وجود آورنده آن، تقریبا غیرممکن یا موقتی است.
نکته مهم دیگر در بررسی رفتارهای کودکان سن رشدی کودک است. دسته‌ای از رفتارها در مقطعی از رشد کودک به عنوان رفتارهای رایج و شایع شناخته می‌شوند که نامناسب‌اند، اما از آنجا که کودک به مرحله رشدی نرسیده است که بتواند رفتار مناسب را از نامناسب تشخیص دهد و بر رفتارهای خودش کنترل لازم را داشته باشد، تا حدی طبیعی قلمداد می‌شوند.
کتک کاری در کودکان زیر 3 سال
اینکه کودک زیر 3 سال دیگران را کتک بزند از جمله رفتارهای شایعی است که ناشی از کنترل نکردن هیجانات است. کودک هیجانات مختلفی را تجربه می‌کند، اما هنوز این احساسات را نمی‌شناسد و توان برقراری ارتباط کلامی و دایره لغات او در حدی نیست که بتواند با حرف زدن با دیگران منظور خود را بیان کند. از طرف دیگر، خود را مرکز دنیا می‌داند و انتظار دارد همه درخواست‌هایش به‌سرعت اجرا شود. نرسیدن به خواسته‌هایش یا حتی تاخیر در رسیدن به آن‌ها موجب ناکامی و خشم او می‌شود. کودک این خشم و ناکامی را با رفتارهای مختلفی بروز می‌دهد که یکی از آن‌ها کتک زدن دیگران است، اما ماندگاری و تداوم این رفتار در محیط‌هایی صورت می‌گیرد که این رفتار تقویت می‌شود.
ویژگی محیط‌هایی که باعث تقویت یا تثبیت کتک کاری در کودکان می‌شوند:
- بی‌توجهی به نیازهای واقعی کودکان یا دیر برآورده کردن آن نیازها، به طوری که کودک برای رسیدن به نیازهایش مجبور به انجام این رفتارها می‌شود،
- بی‌توجهی به ویژگی‌های سنی کودک و داشتن انتظارات غیرواقعی از او،
- نظارت نداشتن بر رفتار کودک و رها کردن او در شرایطی که نمی‌تواند بر رفتارش کنترل داشته باشد،
- نبود کنترل هیجانی والدین بر رفتار خودشان در حضور کودک،
- نبود نظم و انضباط در برنامه‌های زندگی خانواده و ناتوانی والدین در شناخت و کنترل کودک.
کتک کاری در کودکان 3 تا 6 سال
بعد از 3 سالگی، به‌تدریج کودک در معرض ارتباط بیشتر با همسالان قرار می‌گیرد، با چالش‌ها و موقعیت‌های مختلفی روبرو می‌شود و استرس و اضطراب بیشتری را تجربه می‌کند. از طرف دیگر، واکنش‌های هیجانی‌اش به صورت تکانشی و ناگهانی بروز می‌کند. همانطور که از دیدن یک اسباب‌بازی به‌شدت خوشحال می‌شود و به وجد می‌آید، در مقابل موضوعی هم که موجب عصبانیتش شود، به طور ناگهانی واکنش نشان می‌دهد که ممکن است به شکل کتک زدن یا هل دادن دیگران بروز کند.
علت‌های رایج به وجود آوردنده این رفتار عبارت‌اند از:
- ناتوانی کودک در کنترل هیجان‌ها،
- احساس ناامنی، ترس، استرس و ناامیدی،
- احساس ناکامی و خشم،
- ناتوانی در برقراری ارتباط،
- تلاش برای جلب توجه و کنترل والدین،
- ناتوانی در مدیریت خواسته‌ها،
- یادگیری در محیط (والدین، اطرافیان بزرگ‌تر، همسالان، برنامه‌های نامناسب تصویری مثل فیلم‌ها و بازی‌های رایانه‌ای)،
- نبود شیوه فرزندپروری مناسب و شیوه‌های کنترلی صحیح.
رفتار مناسب با کودکی که کتک می‌زند:
کودک زیر 3 سال
- شرایط محیطی را در کنترل داشته باشید، به هم ریختگی برنامه خواب و خوراک کودک ممکن است رفتار کودک را به هم بریزد.
- در مواقعی که ممکن است شرایط از کنترل خارج شود، به نشانه‌های رفتاری کودک توجه کنید و به طور غیرمستقیم نظارت بیشتری بر رفتار کودک داشته باشید تا مانع کتک زدن شوید.
- رفتار خود را مدیریت کنید و از رفتارهای هیجانی و تنبیهی در مواجهه با رفتار کودک بپرهیزید.
- وقتی احساس می‌کنید رفتار کودک به سمت کتک زدن می‌رود، فضا را عوض کنید.
- در شرایط عادی و دائما، به کودک بگویید دست برای زدن نیست و زدن درد دارد.
- اگر کودک در شرایطی هیجانی است که به ادامه رفتار نامناسبش اصرار دارد، او را از محیط دور کنید.
کودک 3 تا 6 سال
- بر رفتار خودتان کنترل داشته باشید و محیط زندگی کودک را شاد و پرتحرک نگه دارید.
- به کودک کمک کنید احساسات و هیجان‌های خودش و دیگران را بشناسد و یاد بگیرد با دیگران همدلی کند. برای این کار، می‌توانید از کتاب و بازی‌های مناسب کمک بگیرید.
- احساس کودک را تایید کنید و با او همدلی داشته باشید. اما هرگز کتک زدن و آزار رساندن به دیگران را تایید نکنید. به او بگویید: «اشکالی ندارد که عصبانی شدی، اما کتک زدن دیگران کار درستی نیست».
- وقتی کودک خشمگین است، او را تنها نگذارید، فقط کمی از او فاصله بگیرید.
- وقتی کودک خشمگین است و مبادرت به کتک زدن دیگران کرده است، او را وادار نکنید عذرخواهی کند. اجازه دهید خشمش فرو بنشیند و بعد با او صحبت کنید.
- راه‌های جبران خطا را به کودک یاد دهید.
- در مواقع عادی و به طور مرتب و وقتی کودک سرحال است، راه‌های تخلیه هیجان‌ها را به کودک یاد دهید. به او بگویید هنگام عصبانیت چه کارهایی می‌تواند انجام دهد و چه کارهایی را نباید انجام دهد.
- آموزش مهارت کنترل خشم و مهارت حل مسئله به کودک کمک می‌کند تا در طولانی‌مدت بتواند رفتار خودش را کنترل کند.
- اگر کودک بر رفتارش کنترل ندارد و بچه‌های دیگر را می‌زند، قبل از انجام کارش دخالت کنید و مانع انجام این رفتار شوید.
- اگر کودک به شما حمله می‌کند و قصد زدن شما را دارد، یا از او فاصله بگیرید و با جدیت به او هشدار دهید: «زدن درد دارد، نباید دیگران را بزنی» یا دست‌هایش را محکم و بدون خشونت بگیرید و بگویید: «نباید من را بزنی، کتک زدن کار درستی نیست».
- بعد از علت‌یابی و تلاش برای رفع آن‌ها و انجام مواردی که پیش از این گفته شد، در صورت لزوم و با توجه به شرایط سنی کودک، می‌توانید پس از هشدار دادن از پیامد جداسازی برای کنترل رفتارش کمک بگیرید. برای مثال بگویید: «اگر دوستت را کتک بزنی، دیگر نمی‌توانی به بازی ادامه بدهی»، سپس در اجرای پیامد قاطع و جدی باشید.
آموزش مهارت‌های خودکنترلی زمان‌بر است و نیاز به تمرین مداوم دارد. با انجام یک یا دو تکنیک نمی‌توانید رفتار نامناسب و کتک کاری در کودکان را تغییر دهید. برای اینکه بتوانید به کودک خود کمک کنید تا رفتار مناسب و محترمانه را یاد بگیرد و با آداب و قوانین ارتباط اجتماعی آشنا شود، باید محیط مناسبی ایجاد کنید، برنامه‌ریزی و آموزش کودک‌محور داشته باشید و رفتارهای خود را، در نقش والدینی که کودک از آن‌ها سرمشق می‌گیرد، مدیریت کنید.
این مقاله توسط متخصص همکار کودکت خانم زهرا سلیمانی تالیف شده است.