گوش کردن و شنیدن دو عملکرد کاملا متفاوت‌اند. شنیدن یعنی فرد توانایی دریافت اطلاعات شنیداری را از طریق اجزای گوش دارد. اما درک شنیداری در کودکان مهارتی ارادی و به معنای توانایی تجزیه و تحلیل و واکنش در برابر اصوات است. صداهای مختلفی مثل صدای اشیاء، حیوانات، باد، وسایل نقلیه و انسان‌ها در جهان پیرامون وجود دارد. هر صدایی ویژگی‌های خاص خودش را دارد؛ مثل اینکه آیا صدا زنده است و مربوط به حیوان و انسان است یا مربوط به اشیاء؟ بلند است یا کوتاه؟ ریتم دارد یا نه؟ تا به حال آن را شنیده‌اید یا نه؟ خوشایند است یا ناخوشایند؟ چه محتوایی دارد؟ و ده‌ها نکته دیگر.
واقعیت این است که اغلب کودکان به صداها به طور دقیق گوش نمی‌دهند. هر چه کودک در تشخیص صدایی که می شنود دقیق‌تر باشد، قادر است آن صدا را به منبع ربط دهد و اطلاعات مربوط به آن را در ذهنش بازیابی کند. برای مثال، اگر کودک صدای هواپیما را بشنود، شکل هواپیما، فرودگاه، خلبان و مسافرت به ذهنش می‌آید و آن صدا دیگر فقط صدایی خام و بی‌مفهوم برایش نیست.
فعالیت‌های شنیداری و آگاهی از ساختار آواشناختی از جمله مهم‌ترین مهارت‌های پیش از خواندن محسوب می‌شود. بنابراین درک شنیداری در کودکان یکی از عوامل مهم در یادگیری است.
ادراک شنیداری چیست؟
ادراک شنیداری توانایی بازشناسی یا تفسیر آن چیزی است که شنیده می‌شود و به عنوان یک مهارت در فرآیند یادگیری بسیار مهم است. مهارت درک شنیداری شامل چهار خرده‌مهارت است:
- تمییز شنیداری: توانایی بازشناسی تفاوت میان صدای واج‌ها و تشخیص کلمات مشابه و متفاوت. این مهارت لازمه یادگیری پربار و غنی است. هر چه کودکان در این زمینه مهارت بیشتری داشته باشند در سایر خرده‌مهارت‌های درک شنیداری نیز موفق‌تر عمل خواهند کرد.
- حافظه شنیداری: توانایی ذخیره‌سازی و بازخوانی آنچه فرد می‌شنود می باشد.
- توالی شنیداری: توانایی یادآوری منظم و پشت سر هم حروف، کلمات و اعدادی که به صورت توالی شنیده می‌شود.
- ترکیب شنیداری: توانایی ترکیب واحدهای صوتی مجزا یا واحدهای گفتاری در ساختن کلمات.
عمده‌ترین مشکلاتی که کودکان مبتلا به ناتوانی خواندن دارند شامل مواردی نظیر حذف کردن کلمات یا صداها، اشتباه خواندن صداها یا کلمات، جانشین‌سازی صدا یا کلمه، ناتوانی در درک معنی کلمات و ضعف در تشخیص جز از کل است. محققان تاکید دارند یکی از علت‌های این مشکلات نقص در درک شنیداری است.
از آنجا که توانایی‌های درک شنیداری در طول سال‌های اولیه رشد شکل می‌گیرد، بسیاری از معلمان تصور می‌کنند که همه دانش‌آموزان این مهارت را دارند. در صورتی که اغلب کودکانی که در سال‌های اولیه مدرسه مشکلاتی در دیکته‌نویسی دارند، دچار نقص درک شنیداری‌اند. این مهارت از طریق مجموعه‌ای از فعالیت‌های هدفمند قابل تقویت است. این مجموعه از فعالیت‌ها و بازی‌های هدفمند، علاوه بر تقویت مهارت‌های درک شنیداری، بستری مناسب برای ارتباط باکیفیت با کودک فراهم می‌کند.
در ادامه این مقاله، با برخی از فعالیت‌هایی آشنا می‌شوید که می‌توانید به‌راحتی در منزل با کودکانتان انجام دهید.
روش ها و راهبردهای تقویت مهارت درک شنیداری در کودکان چیست؟
- تشخیص صدا: در این بازی، باید انواع صداهای حیوانات و صداهای محیطی را برای کودک پخش کنید و برای مثال از او بخواهید وقتی صدای بوق ماشین را شنید، دستش را بالا ببرد. یا می‌توانید پنج یا شش قوطی کبریت را با مواد مختلف (عدس، برنج، دکمه یا تیله) پر کنید. البته باید از هر قوطی دو عدد داشته باشید. ابتدا اجازه دهید کودک قوطی‌ها را به صدا درآورد و به صدای آن‌ها گوش کند و بعد قوطی‌ها را پشت سر او تکان دهید تا صدای مشابه را تشخیص دهد. در ابتدا، با دو تا سه قوطی شروع کنید و با پیشرفت کودک، تعداد قوطی‌ها را به شش تا هفت قوطی برسانید.
- تشخیص شنیداری-حرکتی: از کودکتان بخواهید فعالیت خاصی مانند ریختن مهره‌ها در شیشه انجام دهد. بعد به او بگویید با شنیدن صدای زنگ یا بوق، فعالیت خود را متوقف کند و دوباره با شنیدن مجدد صدا، به کار خود ادامه دهد.
- تشخیص الگوی صدا: به کودک بگویید چشمانش را ببندد. مقابل او بنشینید و چند بار دست بزنید یا توپ را روی زمین بزنید. از کودکتان بخواهید الگوی صدا را برای شما بگوید یا حتی می‌توانید از او بخواهید الگو را تکرار کند.
- تشخیص صداهای نزدیک به هم: ابتدا دو لیوان مقابل کودکتان قرار دهید. یکی را از آب پر کنید و دیگری را خالی بگذارید. با قاشق به لیوان‌ها ضربه بزنید و اجازه دهید کودک، ضمن نگاه کردن، تفاوت صداها را تشخیص دهد. سپس از او بخواهید چشم‌هایش را ببندد و به صدا گوش دهد و تشخیص دهد که شما به کدام لیوان ضربه می‌زنید. بعد از چند بار بازی کردن، تعداد لیوان‌ها را به چهار عدد افزایش دهید و در هر کدام مقادیر متفاوتی آب بریزید و بازی را ادامه دهید.
- تشخیص صدای آدم‌ها: وقتی در مهمانی هستید، از کودک بخواهید چشمانش را ببندد و از یکی از مهمان‌ها بخواهید کودکتان را صدا بزند یا اسم حیوان یا گلی را بگوید. کودک باید تشخیص دهد صدای چه کسی است. بعد از چند بار بازی کردن، این بار دو نفر این کار را انجام دهند. به این صورت که دو نفر به ترتیب اسمی را صدا می‌زنند و کودک باید بگوید صدای اول متعلق به چه کسی و صدای دوم متعلق به کیست.
- تشخیص صدای حروف در کلمات: فعالیت‌هایی شبیه این بازی تاثیر زیادی در تقویت دقت شنیداری کودکان دارد. برای انجام این فعالیت، لازم است لیستی از واژه‌هایی داشته باشید که صدای ابتدای آن‌ها مشابه است و واژه‌هایی که صدای آخرشان یکسان است. حالا سه کلمه بگویید که اول دو تای آن‌ها صدای مشابه داشته باشد و کودک باید کلمه‌ای را پیدا کند که صدای اولش با بقیه متفاوت است. در فعالیت بعدی، سه کلمه بگویید که صدای آخر دو تای آن‌ها صدای مشابه داشته باشد و کودک باید کلمه‌ای را تشخیص دهد که صدای آخر آن متفاوت است. می‌توانید چند کلمه بگویید و از کودکتان بخواهید که برای مثال بگوید در کدام کلمه صدای “س” شنیده است یا در کدام کلمه صدای “ل” شنیده نمی‌شود.
- داستان‌های درگوشی: به‌آرامی در گوش کودکتان قصه‌ای بگویید. صدای شما را هیچکس جز کودک نباید بشنود. در طول تعریف داستان، صدای خود را مرتب آرام و بلند کنید. این بازی را با هر دو گوش انجام دهید.
- تقویت توالی شنیداری: یک جمله برای کودک بگویید و از او بخواهید آن را تکرار کند. سپس دو جمله بگویید تا آن‌ها را تکرار کند و به همین ترتیب، تعداد جملات را بیشتر کنید.
- سه کلمه برای کودکتان بیان کنید و از او بخواهید بعد از شما آن‌ها را تکرار کند. سپس چهار کلمه برای او بگویید. این فعالیت را می‌توانید از آسان به سخت پیش ببرید. ابتدا از کلمات متداعی مثل کیف، کتاب یا نوک مداد استفاده کنید که کودک بهتر بتواند آن‌ها را به یاد بیاورد. در مرحله بعد، از کلمات متنوع استفاده کنید.
- پیروی از دستورات متوالی: پنج یا شش شیء را در مقابل کودکتان قرار دهید و بعد به کودک دستوراتی بدهید که انجام دهد. برای مثال از کودک بخواهید گل زرد را زیر صندلی یا توپ نارنجی را در جعبه بگذارد. به موازات افزایش حافظه شنیداری کودک، می‌توانید دستورات را افزایش دهید.
به خاطر داشته باشید، انجام چنین فعالیت‌هایی فقط مختص وجود نقص درک شنیداری در کودکان دارند. این فعالیت‌ها و فعالیت‌های دیگری مانند آن‌ها بهترین زمینه برای تقویت ادراک شنیداری در سال‌های قبل از دبستان است. این مقاله توسط متخصص همکار کودکت، سرکار خانم مریم ثریا، کارشناس ارشد گفتاردرمانی تالیف شده است.